Witte Kerkje en kerkhof Neerbosch-Oost

Eind 14e/begin 15e eeuw Kerk en kerktoren Dorpsstraat 112, Begraafplaats, Gemeentelijk monument Neerbosch-Oost

Witte Kerkje, Dorpsstraat 112 Neerbosch-Oost (februari 2021) — Witte Kerkje, Dorpsstraat 112 (februari 2021)

De meeste mensen kennen het kerkje aan zijn kleur: het Witte kerkje van Neerbosch. Het is eind 14^e/begin 15^e eeuw gebouw als een kerk gewijd aan St. Antonius Abt. In 1591 werd het een hervormde kerk. In 1975 en 2014 volgden er restauraties.

Vooraf

Eind 13^e eeuw vond drooglegging plaats van het moerassige gebied ten westen van Nijmegen, de “Nederen Bossche”. Deze bossen maakten onderdeel uit van het Reichswald. In 1410 wordt “Die capelle in den Nederen Bossche genoemd” in een scheepsprotocol: waarschijnlijk hadden zich op dat moment al zoveel mensen in het gebied gevestigd dat er een kapel was. De kapel was gewijd aan St. Antonius, zoals veel kapellen in bosrijke gebieden (Huis van de Nijmeegse Geschiedenis).

Van St. Antonius Abt naar Hervormde kerk

Witte kerkje Neerbosch Hendrik Hoogers GN701 — Witte kerkje Neerbosch, ets van Hendrik Hoogers, 1788 (GN701 RAN)

De kerk zelf is eind 14^e/begin 15^e eeuw gebouwd en eveneens gewijd aan St. Antonius Abt. De toren is later gebouwd, in 1438. Daarbij is deze toren In 1456 vernieuwd. De lage zijbeuken zijn van latere datum.

Architectuur en inrichting

Wikipedia: “De kerk is gebouwd als gotische dorpskerk met pseudo-basilicaal schip op pijlers en een driezijdig gesloten koor met sacristie aan de zuidzijde. Aan de zuidzijde van het schip bevindt zich een overwelfd portaal. Het interieur heeft kruisribgewelven op gebeeldhouwde kraagstenen. Het schip met ingangsportaal en het koor met sacristie zijn waarschijnlijk 15e-eeuws.

De toren is een eenvoudig gotisch bouwwerk met slanke ingesnoerde naaldspits. De klokkenstoel heeft een klok van Adriaen Steylaert en dateert uit 1574. De klok heeft een diameter van 73,5 cm. Het mechanische torenuurwerk is aanwezig, maar niet in gebruik.“

Hervormde kerk

De Nederlands Hervormde St. Antoniuskerk (het witte kerkje van Neerbosch), met omgevende bebouwing, 1900 (GN45013 RAN)

Vanaf 1591, op het moment dat Maurits Nijmegen op de Spanjaarden tijdens de Tachtigjarige Oorlog had veroverd, ging de kerk over naar de Nederduits Gereformeerde Kerk (de “hervormden”).

Daarbij is het bijzonder dat de grijze stenen vloer afkomstig is uit de St. Stevenskerk. Toen rond 1800 de vloer van de Sint Steven aan vervanging toe was, zijn de tegels in het Witte kerkje terecht gekomen. Daarvoor had de vloer het Witte kerkje bestaan uit aarde.

Naast de begraafplaats, werden ook in de kerk zelf mensen begraven. Dit waren 6 graven, waarbij er 1 bewaard is gebleven. Afgaande op de foto’s, staat de grafsteen hiervan tegenwoordig in de ruimte opgesteld.

Van centrum van het dorp naar rand

De Dorpsstraat met Witte Kerkje, 1922-1926 (GN11036 RAN)

Oorspronkelijk vormde de kerk en pastorie samen met de jongensschool de kern van het dorp Neerbosch. Het dorpje raakte echter doormidden gesneden bij de aanleg van het Maas-Waalkanaal in 1927. Daarbij kwam de kerk door uitbreidingen van Neerbosch-Oost aan de rand van de wijk te liggen.

Sinds de laatste eredienst raakte het in onbruik.

Het Nederlands Hervormde kerkje - tot de Reformatie gewijd aan St. Antonius Abt - of Witte kerkje van Neerbosch voor de restauratie, 1969 (F.J.G. Schemkes via 88775 RAN CC0) — Het Nederlands Hervormde kerkje – tot de Reformatie gewijd aan St. Antonius Abt – of Witte kerkje van Neerbosch voor de restauratie, 1969 (F.J.G. Schemkes via 88775 RAN CC0)

In 1975 volgde een restauratie. Vanaf dat moment was de kerk weer af en toe in gebruik, meestal als trouwlocatie.

Verkoop

Aart Stadelmaier, kleermaker van de paus

Van 2004 tot 2010 had Aart Stadelmaier zijn atelier en winkel in het schip. De toren (en kerkhof) bleef eigendom van de gemeente.

Hij stond bekend als “kleermaker van de paus”. Zijn bedrijf maakte kazuifels, habijten en andere religieuze gewaden en voorwerpen. Aart, die zijn vader in 1997 had opgevolgd, specialiseerde zich in moderne, sobere gewaden voor grote plechtigheden, vooral voor de Amerikaanse markt. Onder andere door het leveren van 1500 gewaden voor het bezoek van paus Johannes Paulus II aan Saint Louis (Missouri) in 1999 en 800 bij de opening van de kathedraal in Los Angeles. In 2004 was het bedrijf failliet gegaan vanwege afnemende markt en slechte bedrijfsresultaten.

In Nijmegen werd een doorstart gemaakt, met het atelier en winkel in het Witte Kerkje. De gehele productie werd naar Roemenië verhuisd. In 2010 ging hij echter alsnog failliet.

Daarop werd het pand te koop gezet. Wanneer het schip “al een tijdje” te koop staat (vraagprijs 295.000 euro), is het mogelijk om vanaf maart 2013 om ook de toren (vraagprijs 25.000 euro) van de gemeente te kopen. Dit, vanuit de gedachte dat het waarschijnlijk makkelijker is om het gehele gebouw -mét toren- te verkopen. De gemeente stelt bovendien een voorlopig koopcontract met Stadelmaier. Daarnaast is het ook mogelijk om in het pand te mogen gaan wonen.

Ton Brouwers

De nieuwe eigenaar wordt Ton Brouwers met zijn bedrijf Because (Noviomagus). Hij laat een glazen pui in staal bouwen door Staal in Stijl, waarbij de foto’s nog op zijn site zijn te zien. Brouwers had echter geen interesse in de toren (Erfgoedstem); de toren en begraafplaats zijn tegenwoordig (april 2024) nog steeds eigendom van de gemeente.

Rob en Janneke Haukes

In 2017 is er een nieuwe eigenaar: Rob en Janneke Haukes. Aanvankelijk was het idee om het gebouw als kantoorruimte te gebruiken. Al snel kwam het idee dat het gebouw een breder publiek verdient dan alleen als kantoor dienen, De ruimte kan gehuurd worden voor onder andere trouwen, rouwen, vergaderingen en concerten. (Behalve de eigen website, heeft IndeBuurt een mooi artikel over de verbouwing en het kerkje geschreven).

Begraafplaats

Ten noorden van het kerkje ligt een begraafplaats. Deze deed van ongeveer de 15^e eeuw tot 1890 dienst als kerkhof. Na de reductie werden zowel katholieken als protestanten op het kerkhof begraven, elk op hun eigen gedeelte. (In Paradisum), ondanks dat er een verbod op het katholicisme was. Waarschijnlijk op de manier waarop Cultureel Erfgoed de situatie in het algemeen beschrijft: “Met de Reformatie eind zestiende eeuw raakten nagenoeg alle katholieke kerkhoven in handen van burgerlijke of hervormde gemeenten. Katholieken konden er nog gewoon begraven worden, maar zonder religieuze verwijzingen bij uitvaart of op een eventuele gedenksteen.”

De gemeentelijke monumentenlijst noemt: “Ondanks het verbod op het katholicisme werden op de begraafplaats vanaf 1810 zowel katholieken als Nederlands-hervormden begraven.” Waarschijnlijk bedoelt ze met “1810” dat vanaf dat moment het katholicisme niet meer verboden is en dat ze haar overledenen openlijk volgens hun gewenste riten kunnen begraven.

Het einde

De hervormden werden hier tot 1829 begraven. Vanaf 1848 werden de katholieken vooral begraven op de katholieke begraafplaats aan de Dennenstraat. In 1890 ging het kerkhof dicht, aangezien sinds de opening van de algemene begraafplaats aan de Graafseweg in 1881 geen nieuwe begrafenissen waren geweest.

Vervolg

Daarna zette het verval in: overwoekering van graven, geopende grafkelders en hekken waren omver getrokken. Tussen 2012 en 2017 heeft de gemeente samen met stichting in Paradisum de begraafplaats gerestaureerd. Tot nu toe konden 47 graven zichtbaar worden gemaakt en beschreven. Een mooi artikel over de restauratie is te vinden op de site van In Paradisum, beheerder van deze en andere begraafplaatsen van Nijmegen