Tag: Benedenstad

1995 Kitte de Wijzeplaats

Op 4 mei 1995 vindt de onthulling van het Joods Monument plaats, een werk van Paul de Swaaf. Daarbij werd het plein hernoemd naar Kitty de Wijzeplaats: als eerbetoon aan alle omgekomen Joden kreeg het de naam van een hen. In 2015 vond de onthulling plaats van 7 plaquettes, met de namen van alle 449 omgekomen Nijmeegse Joden.

Kitty de Wijze

Kaatje (Kitty genoemd) de Wijze was op 23 november 1920 geboren in Boxmeer. Haar zussen waren Elly (1919), Joke (1922) en Tini (1924). Het gezin was in 1932 naar de Graafseweg 84 in Nijmegen verhuisd. Begin oktober 1942 vorderden de Duitsers een aantal huizen aan de Graafseweg, waaronder het huis van de familie de Wijze. Daarop gingen ze in een pension op de Johannes Vijghstraat 60 (tegenwoordig nummer 70) wonen.

In de nacht van 17 op 18 november 1942 worden 196 Joden tijdens een grote razzia opgepakt. Zo ook de 4 zussen van de familie de Wijze. Omdat vader Louis op dat moment ernstig ziek was, hoefden de ouders nog niet mee. De site van Omroep Gelderland vertelt hoe deze razzia onderdeel uitmaakte van 1 grote, voorbereide actie

waarbij in dezelfde nacht op meerdere plaatsen in Gelderland Joden uit hun huis worden gehaald. Dat maakte weer uit van het grotere plan om alle Joden in Nederland uit te roeien, maar dan wel op een “geordende” manier.

Na een nacht waarin ze werden vastgehouden in de gymzaal van de HBS-B aan de Kronenburgersingel, gingen ze op transport naar Westerbork.

Briefkaarten

Op 12 december 1942 werden Kitty en haar zus Elly vanuit het kamp Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd. Op een aantal momenten hebben de zussen de Wijze en Herman van Beek, de man van Elly, een aantal briefkaarten naar hun ouders gestuurd. Het laatste levensteken van Joke en Kitty zijn de kaarten die ze op 12 december 1942 nog vanuit de trein van Westerbork naar Auschwitz hebben geschreven. Deze hebben ze in ieder geval op 3 plaatsen uit de trein gegooid, in de hoop dat tenminste 1 persoon ze zou vinden en opsturen. In hun woorden proberen ze duidelijk hun angst te verbergen en proberen ze hun ouders moed in te spreken. De kaarten zijn te lezen op Geschiedenislokaal024.

Direct na aankomst werden Joke en Kitty op 15 december vergast. Elly zal op 12 februari 1943 worden vergast. Tini op 17 september 1943, evenals de ouders die inmiddels waren opgepakt.

In Nijmegen woonden in maart 1941 Nijmegen 522 geregistreerde ‘voljoden’, op een bevolking van bijna 100.000 inwoners. Minder dan 20% van de Nijmeegse Joden heeft de oorlog overleefd. Een mooi videoportret is te vinden op Oorlogsdoden Nijmegen.

Het beeld Joods Monument

Het beeld is op 4 mei 1995 onthuld ter nagedachtenis van de omgekomen Joden. Het staat vlakbij de synagoge aan de Nonnenstraat. Het beeld is gemaakt door Paul de Swaaf. Het beeld was gefinancierd door Nijmegenaren. In datzelfde jaar werd de naam van het pleintje veranderd naar Kitty de Wijzeplaats: als eerbetoon aan alle omgekomen Joden kreeg het de naam van een hen. Een belangrijke reden om Kitty de Wijze als “symbool” te gebruiken, waren de bovengenoemde briefkaarten. Daarnaast was ze een van de jongste slachtoffers.

Het beeld van 2 meter hoog van een treurende, voorovergebogen vrouw wordt omgegeven door een perkje met een hek eromheen. Hierop staan 2 Davidssterren. Binnen het hek staat een boom.

Achter het beeld ligt een gedenksteen:

“Kom vanavond met verhalen
hoe de oorlog is verdwenen,
en herhaal ze honderd malen:
alle malen zal ik wenen.”

Het zijn de laatste regels van het gedicht Vrede van Leo Vroman.

Bij de ouders van de Swaaf hadden Joodse onderduikers gezeten. Het beeld is niet alleen bedoeld als herinnering aan het verleden, maar ook een waarschuwing voor het gevaar van discriminatie.

Op 4 mei worden alle namen van de omgekomen Joden voorgelezen. Deze namen zijn tevens te vinden op plaquettes aan de muur op de Kitty de Wijzeplaats.

449 Namen: Joods Namenmonument

Op 26 april 2015 vond de onthulling van 7 bronnen plaquettes plaats. Hierop staan de namen van alle 449 Joodse slachtoffers uit Nijmegen.

De namenwand was in 2008 al aangevraagd door Albert Isja de Jong (in 2012 overleden). Het Bewonersplatform Centrum en Benedenstad nam in samenwerking met de Joodse Gemeente Nijmegen hiervoor het initiatief. Het platform nam ook de financiering op zich, afkomstig van donaties.

Onder aanvoering van de in 2012 overleden Albert Isja de Jong uit Nijmegen kwam in de loop van 2008 het idee voor een plaquette. Het initiatief werd genomen door het Bewonersplatform Centrum en Benedenstad in samenwerking met de Joodse Gemeente Nijmegen. Het Bewonersplatform Centrum en Benedenstad nam de financiering van de naamplaten op zich dankzij giften die zij ontvingen. Op 26 april 2015 vond daarop de onthulling van het monument plaats.

Bronnen

https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Joods_monument_Kitty_de_Wijzeplaats

https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Kitty_en_Joke_de_Wijze

https://gelderland.75jaarvrijheid.nl/1942/2146759/kitty-de-wijze-vermoord-in-auschwitz

https://www.gld.nl/nieuws/2146759/kitty-de-wijze-vermoord-in-auschwitz

https://www.oorloginnijmegen.nl/images/PDF/Willy_Bhe_artikel_v0100.pdf : lees daarbij vooral de pagina’s 10 en verder over de razzia’s in Gelderland.

https://nl.wikipedia.org/wiki/Joods_Monument_(Nijmegen)

https://nl.wikipedia.org/wiki/Joods_Namenmonument_(Nijmegen)

Verzetsmonument de Vaandeldrager, Marius van Beek

In September 1954 vindt de “Onthulling Jan van Hoof-monument de climax van huidige herdenkingen” plaats. Het is een beeld van…

6 mei 202430 oktober 2025

De Schommel, Henk Visch

Bij het bombardement van 22 februari 1944 raakte een voltreffer de kleuterschool “Saint-Louis”. 24 kinderen en 8 zusters kwamen om.…

6 juni 20256 juni 2025

1987 Doorgang Lutherseplaats/Achter de Vismarkt

Beeldhouwer Ed van Teeseling maakte de afsluitpaal in de doorgang van de Lutherseplaats en Achter de Vismarkt in 1987.

In 1973 had de gemeente Nijmegen aan een aantal kunstenaars de opdracht gegeven een verkeerspaaltje te ontwerpen. Het idee was afkomstig uit Maastricht. Na de eerste drie, zouden nog een aantal paaltjes in de Benedenstad volgen. Deze afsluitpaal van Ed van Teeseling stamt uit 1987.

De gemeente had in haar opdracht bepaald dat de paaltjes van graniet of hardsteen moesten zijn. KOS: “Het paaltje van Ed van Teeseling heeft een golvende vorm, die aan lichaamsvormen doet denken. Het ziet er ondanks het harde materiaal rond, zacht en organisch uit.”

De mooie ontdekking komt van Dorsoduro: “Toen ik pas van Achter de Vismarkt naar de Lutherseplaats liep, viel me een detail op, zeg maar op heuphoogte. En ineens zag ik dat de afsluitpaal een kussend stel laat zien. Het detail toont hoe zij elkaars hand vasthouden.” (Dorsoduro, in een mooi artikel over de afsluitpaaltjes)

De Gouden Engel van Teeseling

Op de hoek van de Parkweg en Pijkestraat staat het beeld van de Gouden Engel. Beeldhouwer Fred van Teeseling liet…

24 augustus 202314 augustus 2025

Mariakapel Florapark

Florapark In dit Mariakapelletje hangen bewoners van de Wolfskuil een foto, bidprentjes of ander aandenken van hun overleden dierbaren op.…

7 april 202314 maart 2025

Afsluitpaal Oscar Goedhart

De gemeente Nijmegen gaf in 1973 een aantal kunstenaars de opdracht om een verkeerspaaltje te ontwerpen. Oscar Goedhart was met…

31 oktober 202331 oktober 2025

1975 Lompenkramersgas Begijnenstraat

De gemeente Nijmegen gaf in 1973 een aantal kunstenaars de opdracht om een verkeerspaaltje te ontwerpen. Oscar Goedhart was met Peter van Locht en Giuseppe Roverso de eerste kunstenaar. Het idee was afkomstig uit Maastricht. Na de eerste drie, zouden nog een aantal paaltjes in de Benedenstad volgen.

Oscar Goedhart

OVER Oscar Goedhart 6-1-1938 Ambon Nederlands Indië – 13-1-2021 Molenhoek Oscar Goedhart Oscar Willem Maria Goedhart is in 1938 geboren…

5 mei 202414 maart 2025

Twee Zuilen Peter van de Locht

De Twee zuilen is een kunstwerk van de Nederlands-Duitse beeldhouwer Peter van de Locht uit 1986.

18 oktober 202315 maart 2025

Steen Gerard Bruning

Het beeld Steen is een sculptuur van Gerard Bruning. Het is gemaakt in 1977 met als huidige locatie het Westerpark.

25 oktober 202329 november 2023

Bronnen

https://kos.nijmegen.nl/overzicht-kunstwerken/

Historie Molenhoek, 5 februari 2023: een mooi artikel naar aanleiding van zijn overlijden

Oscar Goedhart. Wikipedia

Cultuur Stimuleringsprijs Stad Nijmegen, Wikipedia

Lijst van beelden in Nijmegen, Wikipedia

Kunstenaar Oscar Goedhart ontwierp zijn eigen urn, de Gelderlander

Oscar Goedhart (1938 – 2021), Ladder van Lansink: een mooi artikel naar aanleiding van zijn overlijden

De anatomie van de afsluitpaal, Peter van Zunneberg, 2020: een mooi artikel over de afsluitpaaltjes

1984 Grotestraat 27 en 33 Benedenstad

Omdat in 1983 Karl Marx 100 jaar is overleden, besluit de gemeente Nijmegen een plaquette op te hangen waar het “ouderlijke huis” van de moeder van Karl Marx heeft gestaan. Henriëtte Presburg heeft hier echter slechts 6 jaar gewoond: zij was geboren in de Nonnenstraat.

Op de plaquette op Grotestraat 33 staat:

“Hier stond het ouderlijk huis

van Henriette Presburg

Moeder van Karl Marx

Karl Marx 1818 -1883″

Verkeerd nummer

De plaquette is geplaatst naar aanleiding van het feit dat Karl Marx 100 jaar was overleden. Op 21 november 1984 werd daarop een plaquette geplaatst op een nieuwbouwwoning in de Grotestraat. Uit een onderzoek in 1989 bleek, dat de plaquette op een verkeerd nummer hing en daarop is de plaquette naar nummer 33 verplaatst.

Ouderlijk huis?

Henriëtte heeft inderdaad gewoond op het adres wat nu Grotestraat 33 is, toendertijd D 232 genummerd. Het huis stond bekend als “’t Swarte Schild” en bestond sinds 1482.

Ze is echter geboren in de Nonnenstraat. Zij is daar geboren 20 september 1788 en is de een na oudste uit een gezin van 5 kinderen. Haar vader was Isaac Heyman Presburg of Presborg (Presborg 1747 – Nijmegen 3 mei 1832) en haar moeder Nanette Salomons Cohen (Amsterdam, 1754 – Nijmegen 7 april 1833). Daarbij lijkt Isaac zo te zien zijn achternaam ontleent te hebben aan zijn geboorteplaats. Hij kwam in 1775 vanuit Presborg (Het huidige Bratislava, Slowakije) naar Nijmegen. Isaac was koopman in textiel en daarbij voorzanger van de Joodse gemeente. De synagoge hiervan staat eveneens in de Nonnenstraat. In 1808 verhuisde het gezin naar de huidige Grotestraat 33.

Op 22 september 1814 trouwt ze in de synagoge aan de Nonnenstraat met de advocaat Heinrich Marx. Zij krijgt een bruidsschat van twintigduizend gulden mee, wat laat zien dat de Presburgs welvarend waren.

Na het huwelijk vertrekken zij naar Trier, de woonplaats van Heinrich. Zij heeft dan 6 jaar gewoond in de Grotestraat. Dus “ouderlijk huis”?: feitelijk komt het huis in de Nonnenstraat waar zij en haar broers en zussen geboren zijn en waar zij 20 jaar heeft gewoond meer in aanmerking.

Terug naar Nijmegen

Zij is in ieder geval nog 1 keer terug naar Nijmegen geweest, voor de bevalling van haar derde kind Hermann op 12 augustus 1819. Mogelijk was de kleine Karl toen bij haar. Daarnaast is ze waarschijnlijk op de bruiloften van haar broers en zussen in Nijmegen geweest, waar Karl mogelijk op 2-jarige leeftijd bij aanwezig was.

Karl Marx zelf is in ieder geval 1 keer in Nijmegen geweest: hij bezoekt op 17-jarige leeftijd zijn oom Marcus, die op de Grotestraat woont

Verdere leven in Trier

Na de bruiloft in 1814 is het gezin in Trier gaan wonen. In ongeveer 1820 laat Heinrich zich protestants dopen om zijn beroep uit te kunnen oefenen. Hun 7 kinderen werden in 1824 gedoopt. Henriëtte wachtte totdat haar ouders overleden waren en liet zich in 1825 dopen.

Henriëtte zal op 30 november 1863 in Trier overlijden

Moeder-zoon relatie

De relatie tussen moeder en zoon was in ieder geval niet gemakkelijk. Karl was in ieder geval geen gemakkelijke zoon: ““Zoals ook haar man werd Henriette Marx-Presburg geplaagd door de zorg dat haar zoon Karl al vroegtijdig zijn radicaal-revolutionaire ideeën ten toon spreidde. Zo moest zij aanzien hoe zijn naam tot schrik van de Europese regeringen werd, hoe hij het vuur van de oproer aanwakkerde, hoe hij van land tot land gejaagd werd, als een balling achtervolgd, gevreesd en vaak uitgehongerd. Zelfs met de gedachte dat hij een groot denker was en als een van de machtigste en origineelste denkers van zijn tijd erkend werd, vond zij geen genoegen voor de pijn en het leed dat zij hierdoor te dragen kreeg”, aldus een van zijn biografen, die concludeert: “Het was de ironie van het leven dat hij de hoop van duizenden mensen wekte, terwijl hij daardoor zijn moeder ongelukkig maakte.” (Huis van de Nijmeegese Geschiedenis)

Als vrije publicist zat Karl geregeld in geldnood. Hoewel ze hem een aantal keren met schulden heeft geholpen, weigerde ze een voorschot op de erfenis uit te keren. Zijn oom Lion Philips -grootvader van de grondleggers van het Philips concern- was een tabakshandelaar in Zaltbommel. Bij hem had Marx meer succes: hier krijg hij wel bedragen los en soms logisch. Zo is zijn uiteindelijk belangrijkste werk, Das Kapital, deels in Zaltbommel geschreven. Toen zijn moeder overleed, kwam zijn erfenis los

Plaquette Nummer 27

Bij een van de woningen vlak ernaast hangt een soortgelijke plaquette. Deze is echter leeg: op deze plek hing aanvankelijk de plaquette dat hier het ouderlijk huis van Henriëtte Presburg was.

Bronnen en meer lezen:

Ouderlijk huis Marx’ moeder: Niet de Grotestraat maar de Nonnenstraat, René van Hoften in de Nijmeegse Stadskrant, mei 2009

Henriëtte Presburg, Wikipedia

Gedenkplaat Moeder Karl Marx, Huis van de Nijmeegse Geschiedenis

Hoe Nederlands was Marx?, Hans Goedkoop en Kees Zandvliet

De 14e maart en de familie Presburg, Geert Kusters, 2016 (site werkt inmiddels niet meer, april 2024)