Geschiedenis van de Nederlandsche Verbandwattenfabriek: Brocades, Hartmann en sloop

In 1915 opent de Nederlandsche Verbandwattenfabriek aan de Voorstadslaan. In 1932 vindt een fusie plaats met voorheen Brocades. De meeste mensen zullen het nog kennen als het Hartmann-terrein. Na sloop staan tegenwoordig Orion en Terra op dit terrein.

Een afbeelding van de fabriek is te vinden op F86526.

Oprichting

Op 2-4-1915 richten Jacob van Schouwenburg, particulier en Herman Menalda van Schouwenburg, fabrikant de Naamloze Vennootschap “Nederlandsche Verbandwattenfabriek” op. Deze heeft als doel “het bewerken vezelstoffen in het algemeen en in het bijzonder het vervaardigen van verband en andere watten, zoomede het drijven van handel in die artikelen, met alles daartoe in der ruimsten zin behoort”. Hiervoor heeft ze op 10-3-1915 koninklijke goedkeuring op haar statuten gekregen. (Actenummer 2337, Archiefnummer 569, Inventarisnummer 94).

In 1915 kwam de bouw van de fabriek gereed (PGNC 27/7/1916). De eerst gevonden melding is het verzoek van de Directie der Nederlandsche Verbandwattenfabriek voor een hinderwetvergunning tot uitbreiding van “hare door elektriciteit gedreven inrichting tot het zuiveren en kaarden van katoen, in het perceel aan de Voorstadslaan No. 75d, kadastraal bekend Neerbosch, Sectie B, No. 1807.” Deze wordt op 9-3-1915 verkregen. (De Gelderlander 11/3/1915). Merk daarbij op dat de naam Sperwerstraat uberhaupt nog niet bestond en pas vanaf 1948 voor dit gedeelte van de straat. (Straatnamenregister)

1932 Fusie

In 1932 fuseerde het bedrijf met de N.V. Koninklijke Pharmaceutische fabrieken v.h. Brocades, Shteeman.

1934 Pleisterfabriek

Het bedrijf blijkt hinder te ondervinden van de “Tariefwet”, waarbij buitenlandse bedrijven wel makkelijk verbandwatten naar Nederland kunnen importeren, maar het voor Nederlandse bedrijven moeilijk is hun producten te exporteren. Daarop besluit het fabriek een nieuw product te gaan produceren: pleisters. (PGNC 27/4/1934). “Men” had zich reeds in Amsterdam wel op kleine schaal op de pleister-fabricage toegelegd. Maar om te kunnen concurreren met het buitenland, was een grotere, goed geoutilleerde fabriek nodig. Het is onduidelijk of het PGNC met “Men” Brocades zelf bedoeld of een van haar concurrenten: Brocades (dat gevestigd was in Amsterdam) had in 1916 een fabriek opgericht waar “tabletten en hechtpleisters” werden vervaardigd. Echter: de moderne pleisters zijn uitgevonden door Beiersdorf in 1922 (de Hansaplast) ; althans in Europa, in Amerika is het Johnson & Johnson (Band Aid).

Zoals het PGNC uitlegt: “Het is nog niet zoo heel lang geleden, dat men als pleister in het huisgezien slechts een dunne zijde-achtige rose stof aan één zijde met gom bedekt en in kleine vakjes door perforatie ingedeeld. Een afgescheurd stukje werd met moeders tong bevochtigd en op de gewonde vinger van haar kind geplakt.” De nieuwe witte caoutchouc (rubber) hechtpleister, die zonder bevochtiging op de huid kleeft en die alleen bedoeld is om verbandstof op de huid vast te houden. Daarnaast is de elastische hechtpleister, die rekbaar is en dus bij het buigen van gewrichten meegeeft. De namen van de pleisters zijn Brocaplast en Brocaplast Elastiek. (PGNC 27/4/1934).

In 1934 gaat de pleisterfabriek open. Daarbij schrijven zowel het PGNC als de Gelderlander een uitgebreid artikel.

Bij de opening

De Gelderlander schrijft bij de opening:

“Uitbreiding Nederlandsche Verbandwattenfabriek

Belangrijke nationale industrie.

De keuze viel op Nijmegen.

Ruim twee jaren geleden, in 1932, had een fusie plaats gevonden tusschen de toen reeds meer dan twee eeuwenoude firma Brocades en Shteman, een der belangrijkste subjecten der Nederl. Pharmaceutische industrie en de Nederl. Verbandwattenfabriek, eenige tientallen jaren geleden door den heer Menalda van Schouwenburg te Nijmegen opgericht.

Van deze fusie, af juister aandelenovername, kwam bij wijze van uitzondering geen ruzie. Integendeel: de samensmelting geschiedde tot beider partijen bevrediging en de vereenigde krachten hadden tengevolge dat de moeilijkheden, die reeds spoedig kwamen opdagen, in den vorm van malaise en zware buitenlandsche concurrentie, die door een lacune in de tariefwet niet konden worden geweerd, beter konden worden bestreden.

Doch de malaise duurt voort en de tariefwet wordt niet gewijzigd. Tegen ruïneus-lage prijzen spuiten buitenlandsche producenten hun goederen op de Nederl. markt en de de Nederl. producent staat machteloos. Het behoeft geen betoog dat vele fabrikanten, dank zij deze eenzijdige vrijhandelswoede onzer bestuurderen, òf reeds het loodje erbij hebben moeten neerleggen, òf op den rand van een afgrond staan.

De gecombineerde Brocafarm echter wil den strijd met nieuwe wapenen doorzetten. Zij heeft besloten een nieuwe bedrijfsafdeeling op te richten n.l. een caoutchouc-hechtpleisters en cellonawindsels, waarop wij hieronder uitvoeriger zullen terugkomen.

Een dergelijk besluit getuigt niet slechts van moed, doch ook van nationaal verantwoordelijkheidsbesef.

Voor Nijmegen, alwaar na eenige beraadslaging besloten werd het nieuwe bedrijf te vestigen, heeft het besluit daarenboven nog bijzondere beteekenis. Iedere vooruitgang, iedere uitbreiding van industrie beteekent voor Nijmegen dat nu reeds en nog meer wanneer eenmaal de nieuwe Waalbrug gereed zal zijn, een belangrijk verkeerscentrum is, zoowel te water als te land, een schrede vooruit naar den weg van nieuwe welvaart.

…

Wat de inrichting van, en de werkzaamheid in de nieuwe afdeeling betreft, zij het volgende opgemerkt:

Het fabriceeren der Brocaplast.

In de fabriek treft men na het laboratorium gepasseerd te zijn, waarin zooveel grondstoffen als fabricaat aan strenge keuring worden onderworpen, het eerst een localiteit aan, waarin het pleisterdoek wordt verwerkt. Het wordt op een machine in zwaar gespannen toestand gelijkmatig opgerold tot zeer harde rollen van 75M. lengte en 80 cM. Breedte. Deze harde rollen worden dan op een snijmachine tot schijven gesneden van diverse breedten, de pleisterbreedte, welke schijven bij afwikkelen dus band opleveren.

In de beide volgende lokaliteiten wordt de pleistermassa vervaardigd d.i. de kleefstof, welke bestemd is om op het band te worden aangebracht. Door smelten onder verwarming van stoom wordt uit verschillende ingrediënten de harsmassa bereid in het eerste lokaal, terwijl in het tweede lokaal kneedmachines staan opgesteld, waarin rubber wordt opgelost in benzine een vrij langdurig proces; ten slotte wordt de harsmassa ook in de kneedmachines toegevoegd en zoo vormt zich volgens bijzondere recepten pleistermassa voor verschillende soorten pleister.

Het aanbrengen van deze klevende massa op het band en op rekbaar pleisterdoek geschiedt in een volgend lokaal, waar op 4 plaatsen luchtafzuigingen plaats vinden. Immers de rubber was opgelost in benzine, welke na het uitstrijken op het doek weer moet verdampen en daarna door een zwaren ventilator wordt weggezogen.

Aangezien deze benzinedamp explosiegevaar medebrengt, is in de geheele fabriek de installatie van electrische kracht en licht geheel explosievrij uitgevoerd, een kostbare aanleg.

Tevens treft men aan elastische pleister in den vorm van zwachtels en ook pleister op zeildoek van rekverband, al of niet geperforeerd. Bijzondere aandacht verdient aldaar de streepsgewijze bestreken pleister tusschen stroken kleefmassa zijn strepen pleisterdoek onbestreken gelaten, waardoor uitwaseming van de huid ondanks de pleisterbedekking kan blijven plaats vinden.

Zooals in het begin opgemerkt heeft men bij pleister ter afdekking van de wond verbandstof noodig, men legt geen pleister op een open wond. Nu wordt in een der zalen ook het artikel vervaardigd, dat een zeer groote toekomst heeft, n.l. het Brocaplast Wondverband, waarbij de pleister is voorzien van een wondkussentje uit anti-septisch verbandgaas bestaande, wat het door de wond afgescheiden vocht opneemt. Dit wondverband uitgevoerd in Brocaplast elastisch vormt een ideale wondbedekking.

Cellona windsels

Een aparte afdeeling van het nieuwe gebouw vormt de vervaardiging van de Cellona windsels.

Deze worden gebruikt ter vervanging van de gispswindsels, dus om beenfracturen in gipsverband vast te leggen.

Het groote voordeel van het gebruik van Cellona is dat men met een veel dunnere gipslaag hetzelfde bereikt; de patiënt krijgt dus een veel lichter dus minder hinderlijk verband en omdat Röntgenstralen nu veel beter kunnen doordringen, is de goede zetting en genezing van de fractuur veel beter te controleeren.

In de eerste afdeeling wordt de massa bereid, welke in de tweede zaal wordt aangebracht op gaas, waarmede na droging één geheel wordt gevormd, in tegenstelling met gipswindsels, welke sterk strooien. De windsels worden om geperforeerde kernen gewikkeld en vervolgens verpakt.

De verbandwattenfabriek.

Na een kijkje in het grondstoffenmagazijn, waar een honderdduizend Kg. Katoen in zwaar geperste balen op verwerking ligt te wachten, volgt eerst het gebouw der bleekerij.

Hier wordt de katoen in ijzeren autoclaven afgekookt en ontvet, vervolgens gebleekt in een zeer groote kuip, daarna gewasschen en gedroogd.

In het tweede gebouw, de wattenfabriek wordt de gebleekte katoen geopend en vervolgens gekaard op de kaardmachines, welke in een lange rij in drie kaardzalen staan opgesteld.

De verkregen watten in allerlei soorten en kleuren voor pharmaceutische en technische doeleinden worden in de volgende zalen verder afgewerkt en verpakt.

Bijzonder interessant is de zig-zag-verpakking, waarvan het gebruik nog steeds toeneemt. De bekende Brocapharm Zigzagverpakking is de eerste geweest, welke in Nederland de ouderwetsche cartonverpakkingen heeft vervangen en haar klein formaat praktische pakjes zijn nog niet overtroffen.

Door een leemte in de Tariefwet en het door de Duitsche Regeering in toepassing brengen van den zusätzliche Export wordt op het oogenblik de afzet van verbandwatten van Nederlandsch Fabricaat vrijwel onmogelijk gemaaktt in eigen land, terwijl het Nederlandsch product in Duitschland door invoerrecht en weigering van deviezen voor de betaling wordt geweerd. Deze wantoestand is onze Regeering bekend, een technische herziening van de Tariefwet is sedert lang in bewerking maar kost wegens het groote aantal herzieningen die aangebracht moeten worden veel tijd. Intusschen profiteeren de buitenlandsche wattenfabrikanten van de mooie gelegenheid welke Holland biedt om zonder invoerrecht te importeeren, een unicum in Europa zoover ons bekend.

De pleisterfabriek is ten deele bedoeld als een middel om het lange wachten op de herziening van het tarief van invoerrechten beter te kunnen uithouden.

Wij wenschen de Brocafarm geluk niet slechts met het dappere initiatief tot deze voor de Nederlandsche industrie ongetwijfeld belangrijke uitbreiding, doch tevens met de voortreffelijke technische verwezenlijking van dit initiatief dat in alle opzichten aan de modernste eischen van een dergelijk bedrijf voldoet.” (De Gelderlander 27/4/1934)

Brand

Op de verbandwattenfabriek bevinden zich grote veelheden makkelijk brandbare materialen. In ieder geval is er twee keer brand bij de fabriek geweest:

• Een loods in 1915, doordat een werkjongen een brandende lucifer weggooide bij het “huiswaarts keeren voor de middagschaft”.  Daardoor snel al gauw de loods en het dak van de fabriek in brand. De brandweer kon de brand blussen: de loods brandde af, de fabriek bleef behouden (PGNC 5/5/1915)
• Blikseminslag: Een van de arbeiders, Mackaay geheten, ziet rookwolken uit de stofkoker van de kaarderij opkomen. Hij waarschuwt een college die in de buurt woont, Wijnen en beiden spoeden zich naar de fabriek. Zij slagen met een ladder naar binnen te komen en zien de brand in de blekerij. Zij proberen de brand te blussen. Intussen hadden buurtbewoners de brandweer gewaarschuwd. Vanwege de grote hoeveelheid brandbaar materiaal als watten dat vlakbij de plaats waar de brand was uitgebroken, was het een wonder dat de brand uiteindelijk meeviel. “De brand in dit dichtbevolkte stadsdeel trok de belangstelling van duizenden.”(PGNC 22/7/1935)

Gevonden verzoeken tot uitbreiding zijn:

• 21-11-1919 vraagt de N.V. een hinderwetvergunning aan tot uitbreiding van haar fabriek in het perceel Voorstadslaan 75d., kad. bekend gemeente Neerbosch, sectie B, nos. 2(?)782 en 2795 (PGNC 22/11/1919).
• Aanvraag hinderwetvergunning voor het uitbreiden van haar fabrieken, Gemeente Neerbosch, percelen Sectie B, nos. 2782 en 2795 (PGNC 8/6/1920)
• Vergunning tot uitbreiding van hare door stoom en elektriciteit gedreven inrichting, Voorstadslaan no. 171, Gemeente Neerbosch, Sectie B, no. 2795 (PGNC 14/2/1921)
• Uitbreiding van hare fabriek, Voorstadslaan 75d, gemeente Neerbosch, sectie B, Nos. 2795 en 3294 (PGNC 12/11/1924)
• Aanvraag hinderwetvergunning voor het uitbreiden van haar fabrieken, Voorstadslaan 75D, Gemeente Neerbosch, percelen Sectie B, nos. 3422 (PGNC 28/12/1927)
• Aanvraag hinderwetvergunning tot het uitbreiden van haar door elektriciteit gedreven verbandwattenfabriek, Voorstadslaan 75d, Gemeente Neerbosch Sectie B No. 3357; op 2-8 verleend (PGNC 1/6/1933, De Gelderlander 2/8/1933)
• Aanvraag hinderwetvergunning voor het oprichten van een ondergrondse bewaarplaats met aftappomp, Gemeente Neerbosch, Sectie B, No. 3357 (PGNC 6/10/1933)
• Het uitbreiden van hare door electriciteit gedreven verbandwattenfabriek, Voorstadslaan 75D, gemeente Neerbosch Sectie B nos 3997,3239 en gedeeltelijk nos. 3234/3238 (PGNC 22/6/1935 en PGNC 13/8/1935)
• Op 30-8-1938 krijgt de N.V. Koninklijke Pharmaceutische Fabrieken v/h. Brocades-Shteeman en Pharmacia, gevestigd te Meppel, vergunning tot het uitbreiden van hare door elektriciteit gedreven inrichting voor het fabriceeren en tras… verbandwaten, verbandstoffen, … in de perceelen aan de Voorstadslaan Nos. 75d, 77 en 173, kadastraal bekend gemeente Neerbosch, Sectie B, Nos. 3997, 3999, 3239 en gedeeltelijk 3234/3238 (PGNC 5/9/1938)
• Rond januari 1949 krijgt de fabriek vergunning aan tot het uitbreiden van haar fabriek en ondergrondse benzinebewaarplaats aan de Voorstadslaan No 75d-77 en 173, kadastraal bekend gemeente Neerbosch, Sectie B, No. 4468-4474 (De Gelderlander 22/11/1948 en De Gelderlander 29/1/1949)

Overige gevonden meldingen

• Op 26-1-1928 koopt de N.V. 13 woning met Uitweg aan de Voorstadslaan, pl. gem. 79, 81, 83, 85, 87, 89, 91, 93, 95, 99, 101, 103 en 107, groot 25, 71A voor f20.700 (PGNC 28/1/1928)
• Rond 1937 heeft de gemeente een nieuwe weg gepland “tusschen de Voorstadslaan en Krayenhofflaan”.

In September 1937 komt de directie en de Gemeente Nijmegen overeen dat de fabriek een strook grond mag aankopen van ongeveer 48 centiare voor f2 per centiare, een gedeelte van Gemeente Neerbosch, Sectie B, no. 3505. Bovendien zal de fabriek de helft van de kosten van de aanleg en verharding van de nieuwe straat betalen en een kwart van de kosten voor riolering. Bovendien zal de N.V. een stuk grond afstaan van ongeveer 62 c.A. van perceel Gemeente Neerbosch, Sectie, no 3386, wanneer de gemeente wil overgaan tot de aanleg van de nieuwe weg (PGNC 6/9/1937).

In 1939 wil de gemeente daadwerkelijk overgegaan tot de aanleg van de weg “Teneinde het in exploitatie brengen der in de nabijheid van de Krayenhofflaan en de Marialaan gelegen gemeenteterreinen. Het stuk welke de N.V. wil afstaan lijkt echter groter dan aanvankelijk genoemd: 1872 cA. Daarbij draagt ze f3432 bij in de kosten.  (PGNC 4/5/1939, PGNC 10/5/1939, De Gelderlander 27/7/1939).

Het is mij nog onbekend welke weg dit betreft, waarschijnlijk de Sperwerstraat, ook al heeft deze straat in 1929 haar naam gekregen. En of op dat moment de gemeente daadwerkelijk is overgegaan tot werkzaamheden.

Rond 1952 lijkt de ingang van de fabriek verplaatst te zijn naar de Sperwerstraat 90. Dan kunnen “nette meisjes” zich bij de portier aldaar aanmelden om te komen werken op de afdeling Verbandstoffen (De Gelderlander 22/11/1952)

Vervolg: Hartmann en sloop/nieuwbouw

In 1981 werd Brocades overgenomen door Hartmann BV. (https://www.noviomagus.nl/h1.php?p=Ansichtkaarten/Diversen/cwdata/adiversen043.html)

Hartmann sloot de fabriek en verkocht deze in 2002 aan een projectontwikkelaar. Nadat het niet was gelukt om een goede invulling te bedenken, verkocht deze het terrein aan Giesbers-Wijchen. De ontwikkelde vervolgens in samenwerking met haar “afnemers” een project met Orion en Terra rond de Graspieperhof. Zie hiervoor:

Zie ook:

Een overzicht van Brocades producten op Noviomagus