Het St. Stevenskerkhof is een van de belangrijkste bezienswaardigheden van Nijmegen. Niet alleen vanwege de St Stevenskerk die er middenin staat, maar ook vanwege de omliggende gebouwen als de kerkboog, de Latijnse School en de kanunnikenhuisjes.
Van tijd tot tijd zal deze pagina worden aangevuld.
Bezienswaardigheden Sint Stevenskerkhof
Eigenlijk het hele kerkhof, in het bijzonder:
⦁ Sint Stevenskerk
⦁ Kanunnikenhuisjes
⦁ Latijnse school
⦁ Kerkboog
Kerkhof van Sint Stevenskerk
Het kerkhof ontleent zijn naam aan de Sint Stevenskerk. Feitelijk wordt een kerkhof de ruimte rond een christelijke kerk aangeduid. Net als de meeste andere kerken werd de ruimte van het St Stevenskerkhof gebruikt als gewijde begraafplaats.
In 1254 wordt de Hunisburg bestemd voor een nieuwe kerk en kerkhof.
De Sint Stevenskerk wordt gewijd in 1273. Daarvoor was de parochiekerk Sint Gertrudis in gebruik, met daarbij een kerkhof. Ook wanneer deze kerk in 1249 wordt afgebroken, blijft het kerkhof daarvan behouden. In 1450 wordt dit het “Alde Kerkhof” genoemd. Het is niet bekend wanneer men hier gestopt is met het begraven van overledenen.
Na de wijding van de Sint Stevenskerk wordt ook het kerkhof meteen in gebruik genomen. Rijke Nijmegenaren laten zich bij voorkeur in de kerk begraven.
Het kerkhof is bereikbaar via en trappen en stegen (nu de Zuider- en Noorderkerktrappen) en een doorgang onder het Gewandhuis (nu de Kerkboog).
1591 Stevenskerk protestants, begraafplaats voor alle Nijmegenaren
Ook wanneer de Stevenskerk in 1591 protestants wordt, blijft het kerkhof stadsbegraafplaats, waar alle Nijmegenaren ongeacht hun geloof worden begraven.
Einde als begraafplaats
In de 19e eeuw kwam het verbod om doden binnen de stadsmuren te begraven. Allereerst vanaf 1810, na de inlijving van het Koninkrijk Holland bij het Franse Keizerrijk, mochten doden niet meer binnen de stadsmuren worden begraven. Daarop besluit het stadsbestuur op 13 november 1810 om een algemene begraafplaats aan te leggen buiten de Hertogsteegpoort, wat de later de Stenenkruisstraat is. Dit terrein was onderdeel van de vestinggronden dat in 1808 door Lodewijk Napoleon aan de stad had gegeven. De eerste begrafenis op deze nieuwe plek vond op 20 mei 1811 plaats. (in Paradisum).
Ook de wet uit 1829 – de Fransen waren immers weer vertrokken- bepaalt dat steden met meer dan 1.000 inwoners hun begraafplaats buiten de wallen moet hebben. Wanneer men precies gestopt is om overledenen (ook?) op het Stevenskerkhof te begraven, is mij niet bekend: 1810, 1829 of mogelijk zelfs 1869 (de Begraafwet). In ieder geval werden in de loop van de 19e eeuw de graven rond de kerk werden geruimd, waarbij beenderen werden overgebracht naar het kerkhof op de Stenenkruisstraat.
Sint Stevenskerk
In het midden staat de Sint Stevenskerk, de grootste kerk van Nijmegen. De historie gaat terug tot 1273. Het grootste deel van de huidige kerk is gebouwd in de 15e en 16e eeuw. Tijdens de Tweede Wereldoorlog raakte de kerk, waaronder de toren, zwaar beschadigd. In 1969 was het herstel afgerond.
Een prachtige en uitgebreide site over deze kerk is te vinden op de site van D.J. Dekker, daarom zal hier niet uitgebreid in worden gegaan op de Stevenskerk.
Een mooi overzicht van de aanwezige grafzerken is te vinden op Noviomagus.
En natuurlijk nog beter is de Stevenskerk zelf te bezoeken: Stevenkerk
Graf Catharine van Bourbon
Door een schenking van Catharina van Bourbon kon de Stevenskerk een kapittelkerk worden.
Catharina werd op een ereplaats begraven: in het koor, recht voor het hoofdaltaar. In 1512 liet haar zoon Karel het praalgraf plaatsen, recht boven haar tombe.
Op de foto zijn tevens grafstenen te zien: de rijken werden begraven in de kerk.
Hieronder is de grafkelder van Catharina van Bourbon weergegeven, met een replica van de grafkist. Een foto van de kelder vóór de restauratie is te vinden op F34495; de oorspronkelijke kist op F46031 en de geopende met het stoffelijk overschot van Catharina van Bourbon op F46032 RAN
In de crypte staan een aantal rijen kraagstenen langs de wand. Deze zijn gemaakt voor de restauratie na de Tweede Wereldoorlog. De Rijksdienst voor Monumentenzorg keurde deze echter af: de kraagstenen zouden alleen uit bladmotieven hebben bestaan. (Bron: Stevenskerk). In de kerk zijn daarom nu ook weer de bladmotieven te zien.
Kanunnikenhuizen
Kanunnikenhuizen St Stevenskerkhof: Geschiedenis, Restauratie en Betekenis
Hertogin Catharina van Bourbon liet bij haar overlijden in 1469 een grote som geld in de vorm van tienden na. Dit was bestemd om Sint Stevenskerk te verheffen tot kapittelkerk. Daarbij werd een college van ongeveer dertig kanunniken gevormd, die in een rij woningen ten noorden van de Sint Steven kwamen wonen in de kanunnikenhuizen.
Lees MeerOude Lakenhal/Kerkboog
Kerkboog: op Grote Markt: Historische Lakenhal en Thomas Singendonck’s Gevelontwerp
Toen de lakenhandel in de 16e eeuw aan betekenis verloren, werd de lakenhal opgedeeld in verschillende panden. Daarbij werd besloten om de doorgang naar de kerk te vergroten, waarvoor in 1542-1543 twee delen werden gesloopt. Daarvoor in de plaats kwam een poort, gebouwd in een in overgangsstijl tussen gotiek en renaissance in, een ontwerp van…
Lees MeerOverige gevels grenzend aan Grote Markt
De panden van de Grote Markt 19 tot en met 25 maakten onderdeel van de Lakenhal. Daarbij is vooral het vooraanzicht van de panden van 19-21 sterker gewijzigd dan dat van 23-25. Of beter: het vooraanzicht van nummers 23-25 is gerestaureerd om de gevels weer “middeleeuws” te laten uitzien.
Op de bovenstaande foto is een aquarel te zien waarbij de gevels rechts van de kerkboog nog trapgevels hebben. Merk daarbij op dat de panden links van de kerkboog geen middeleeuws uiterlijk meer hebben.
Op de foto hierboven is vervolgens de situatie rond 1900-1910 weergegeven.
Grote Markt 19
Het is een Rijksmonument: “Laat-middeleeuws pand met aan de voorzijde een gevel met stucversieringen, karakter derde kwart 19e eeuw en aan de achterzijde een verminkte en gepleisterde puntgevel.” Tegenwoordig (juni 2024) zit hier Maoz.
Grote Markt 21
Het is een Rijksmonument: Laat-middeleeuws PAND met aan de Marktzijde een eenvoudige gepleisterde lijstgevel, 19e eeuw en aan de Kerkhofzijde een gepleisterde gevel met rookkanaal in de as en ingezwenkte top. In de zijgevel onder de Kerkboog dichtgezette vensters met houten kruiskozijnen.”
Rond 1900 had Vleeschouwouwerij H.A. Martens & Zn hier haar winkel (zie de foto hierboven). Tegenwoordig is het houtsnijwerk “Slagerij” weer zichtbaar gemaakt door het verwijderen van een bord. Zie ook Noviomagus (tevens bron).
Tegenwoordig (juni 2024) zit hier De Bruijn Lunchen op de Markt.
Grote Markt 23/24
Grote Markt 23 en 24: de jaren 30 restauratie naar 16e/17e eeuwse sfeer
De Grote Markt 23 en 24 (huidige adres) maakten in de middeleeuwen onderdeel uit van de lakenhal. In de 16e eeuw werd deze hal opgedeeld in verschillende panden. In 1933 liet Pauw Witjes zijn twee horecapanden samenvoegen en deze -met veel bijval- restaureren naar 16e-17e eeuwse sfeer. Tegenwoordig zit alweer jarenlang Café Daen in het…
Lees MeerGrote Markt 25
Het is een Rijksmonument: “Laat-middeleeuws PAND, dat oudtijds deel uitmaakte van de Lakenhal en het Gewandhuis. De trapgevel aan de voorzijde is in de 19e eeuw genormaliseerd en met een rechte lijst afgedekt. Hardstenen onderpui met boven de deur een tracering, waarin twee wapenschildjes, omstreeks 1545.”
Achter de Hoofdwacht 1
Het is een Rijksmonument: Laat-middeleeuws PAND, waarvan de voorgevel in het laatste kwart der 19e eeuw vernieuwd is in neo-gotische trant. Aan de achterzijde de oorspronkelijke, thans verminkte ongepleisterde puntgevel.”
Achter de Hoofdwacht 3
Het is een Rijksmonument: “Laat-middeleeuws pand met in de 19e eeuw gepleisterde en gewijzigde voorgevel. Gepolychromeerde gevelsteen: De Blaauwe Hand, 1797. Curieuze winkelpui uit het derde kwart 19e eeuw. Uithangbord. De achtergevel heeft een houten onderpui, waarschijnlijk 17e eeuw.” Hier is al jarenlang het bekende Café In de Blauwe Hand gevestigd.
Afsluitpaal De Gehelmde Wachter, Ben van Pinxteren
1977
“De Gehelmde Wachter” van Ben van Pinxteren is een van de afsluitpaaltjes die in 1977 werden geplaatst. het stelt een man met een zwaard en helm voor, een herinnering aan het feit dat de bovenverdieping van de Waag in gebruik was door de burgerwacht en het stadsgarnizoen.
Bron: Kunst op Straat
Latijnse School
De Latijnse School is het oudste schoolgebouw van Nijmegen. Deze is in de jaren 1544-1545 gebouwd naar ontwerp van Herman van Herengrave. Hij zal later ook het stadhuis ontwerpen.
De Latijnse School wordt ook vaak “Apostolische school” genoemd. Dit is een verwijzing naar het feit dat de voorloper uit 1310 tevens de functie van pastorie van de Sint Stevenskerk had. Deze kerk stond onder het patronaat van de Keulse Apostelkerk, voordat de Stevenskerk zelf een kapittelkerk werd. Eind 14e eeuw was deze school onder het Nijmeegs stadsbestuur gekomen, omdat Nijmegen zich zorgen maakten over de kwaliteit van het onderwijs (Huis van de Nijmeegse Geschiedenis). In 1544 werd het vervallen gebouw vervangen door het huidige.
Wat is een Latijnse School?
In de middeleeuwen bestonden slechts 2 schooltypen: de lagere school en de Latijnse School. De Latijnse school bereidde jongens voor op een religieus leven of een universitaire studie. Deze jongens waren afkomstig uit de sociaal-ecomisch hogere en middenklassen. De lessen waren grotendeels in het Latijn, mede omdat voor een vervolgstudie een goede kennnis van deze taal nodig was.
De meeste jongens waren 9 jaar als ze naar de Latijnse School gingen. Zij gingen naar 4 klassen waarvoor elk een half jaar nodig was, gevolgd door een afsluitend jaar. De leerling bleef net zo lang in de klas totdat hij de stof kende. Voor een vervolgstudie ging de leerling daarna na het klooster of universiteit.
Vanaf 1215 waren de seculiere kapittels- wat de Sint Stevenskerk was- verplicht een school op na te houden. De school stond dan ook onder verantwoordelijkheid van de kerk.
In de loop van de 14e eeuw namen stadsbesturen, waaronder in Nijmegen, de financiële lasten van de school op zich. Daarbij kregen ze zeggenschap over de reglementen en benoemden zij de rector.
16e eeuw: Behoefte aan hoogopgeleide mensen
In de 16e eeuw kwam er in Nijmegen een grote behoefte aan hoog opgeleide mensen voor functies als bestuurder, doctoren en juristen. Belangrijke vakken waren moderne talen, Latijn, retorica, Frans en wiskunde.
1842: Gymnasium
In 1838 was een onderwijshervorming doorgevoerd, waardoor het schooltype gymnasium ontstond. Net als in veel andere plaatsen in de loop der jaren, vormde Nijmegen in 1842 haar Latijnse school om tot een gymnasium.
Het Latijn was nog steeds belangrijk, maar er ook meer aandacht voor vakken als moderne talen, wiskunde en natuurkunde.
Vervolg
In 1881 verhuisde het Gymnasium naar nieuwbouw aan de Kronenburgersingel:
In de Latijnse school kwam muziekschool. Daarna kwam er een politiebureau, het Gemeentelijk Arbeidsbeurs en de Armenraad in het gebouw. In de jaren ’60 vond een grote renovatie plaats.
Kunstwerken
De beelden van de 12 apostelen herinneren nog aan de “Apostolische school”. Op de natuurstenen lijst zijn in latijn de 10 geboden te zien. Boven de hoofdingang is het stadswapen geplaatst.
Rijksmonument
Het gebouw is een Rijksmonument. De tekst bij aanwijzing: “Apostolische of Latijnsche School. Langgerekt, rechthoekig gebouw met verdieping en half zadeldak, aan de westzijde afgesloten door een trapgevel, gebouwd 1544-1545 door Herman van Herengrave in vroege renaissancevormen. Gerestaureerd omstreeks 1965. Natuurstenen gotisch poortje, waarboven stadswapen in ezelsrugboog-omlijsting. Natuurstenen plint. De vensters van de benedenverdieping worden omvat door korfboognissen met driepastraceringen; hierboven een renaissancefries, onderbroken door gebeeldhouwde consoles, waarop thans vernieuwde apostelbeelden. De vensters van de verdieping worden omlijst door korfboognissen met renaissancebanderolles in de boogvelden. Kroonlijst met renaissancefries en gebeeldhouwde consoles. De zijtrapgevel bezit een rijke ornamentatie in renaissancetrant.”
(Overige) Bronnen en verder lezen
https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Latijnse_School
https://www.noviomagus.nl/Ansichtkaarten/Latijnschool/LatijnCat.html met veel foto’s
https://nl.wikipedia.org/wiki/Latijnse_school
https://historiek.net/latijnse-school-geschiedenis/90230/
Scholentocht, Open Monumentendag Nijmegen 2020
Afgravingen
In 1882 werd een deel van de Hundisburg afgegraven, waaronder het westelijk deel van het kerkhof. Dit was onder andere om de Oude Haven te dempen. Daardoor komt het Stevenskerkhof op de huidige hoogte te liggen. Daarbij werd het terrein om de kerk met keitjes bestraat.
Bombardement 1944 en nieuwbouw
Tijdens het bombardement van 1944 werden de panden aan de zuidwestelijke zijde volledig verwoest.
Na de oorlog werden huizen ten westen en noorden van de kerk afgebroken, ook de kanunnikenhuisjes.
In de jaren 70 en 80 kwam hier nieuwbouw voor in de plaats.
Ook kwamen er na de oorlog 2 nieuwe doorgangen:
⦁ Rond 1944-1946: bij Achter de Hoofdwacht, door sloop van een aantal panden
⦁ 1965: bij de Stikke Hezelstraat, door sloop van 2 smalle huizen en een gebouw aan de Sint Stevenskerkhof zelf
⦁ 1981: bij de bouw van de Petrus Canisisusschool
Oorlogsmonument voor de burgerslachtoffers van Mari Andriessen
Monument voor de burgerslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog uit 1959. De maker is de Haarlemse beeldhouwer Mari Andriessen.
Het beeld stelt een vliegende engel voor, welke een overleden kind met zich mee voert. Het beeld is gemaakt ter nagedachtenis aan alle burgerslachtoffers.
Het onderschrift:
“Ter nagedachtenis
Aan de Nijmeegse Burgers
Voor en na de bevrijding van hun stad
Als weerloze slachtoffers van het oorlogsgeweld
Uit het leven gerukt
1940-1945.”
Oorspronkelijk was het de bedoeling om dit beeld op Plein 1944 te plaatsen. Het monument dat daar al stond voor de gevallen soldaten van Jac. Maris zou verhuizen naar het Valkhof. Dat ging echter niet door. Daarop kwam het beeld van de engel terecht op een plantsoen in de Stikke Hezelstraat. Zie voor een foto uit 1975 F34078 RAN.
Burgemeester Hustinx onthulde het beeld op 169-1959, bij de 15e viering van de bevrijding. Een foto daarvan is te vinden op F55300 RAN.
Eind jaren 70 is het verplaatst naar de huidige locatie van het St Stevenskerkhof.
Bron: Kunst op Straat
Lusemert oftewel Luizenmarkt
Tegenwoordig zijn er nog maar 2 handelaren over die ’s maandags op de Grote Markt staan, maar jarenlang was het een begrip in Nijmegen: de luizenmarkt oftewel lusemerkt. Deze vond in ieder geval sinds 1913, met korte onderbrekingen, plaats bij het St. Stevenskerkhof (VN17136).
De locatie zal te maken hebben met de Benedenstad, waar vroeger veel lompen werden verhandeld. Nijmegen Toen op Facebook: “Het is daarom niet verwonderlijk dat elke maandagmorgen aan de voet van de St. Stevenstoren de Lusemert gehouden werd”. In 2013 “vecht ze voor haar voortbestaan” en daarbij: “Nog steeds stalt iedere maandagochtend de vaste groep verkopers haar waar uit over de kleedjes en marktkraampjes rond de St. Stevenskerk. Oud gereedschap, spiegels, boeken, gloeilampen, koffiezetapparaten en wekkers. Dagjesmensen en vaste klanten gaan op zoek naar bruikbare prullaria voor in de woon- of slaapkamer.”
Een leuk interview met Hent, een van de laatste verkopers van de Lusemert staat op Nijmegen-Oost
Vergroening
Beelden en andere kunstvoorwerpen
(Overige) Bronnen en verder lezen
Begraven in Nijmegen Kees Leseman http://home.kpn.nl/lesem000/nmbegraf.html niet meer beschikbaar?
https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Stadsbegraafplaats_St._Stevenskerkhof
https://muizenest.nl/2023/09/05/st-stevenskerkhof-kerkboog-en-st-stevenstoren/
https://indebuurt.nl/nijmegen/genieten-van/mysteries/geen-begraafplaats-te-bekennen-hier-komt-de-straatnaam-st-stevenskerkhof-vandaan~135852/
https://www.noviomagus.nl/Ansichtkaarten/straten/Sintstevenskerkhof/SintstevensCat.html
Wonen in Nijmegen 
Een gedachte over “St. Stevenskerkhof: geschiedenis en bezienswaardigheden”