Burchtstraat

De Burchtstraat is al eeuwenlang een van de belangrijkste straten van Nijmegen. Eeuwenlang was deze van belang doordat het de Burcht met de Grote Markt en Sint-Stevenskerk verbond. Eind 19e eeuw werd het een van de belangrijkste winkelstraten. Bezienswaardigheden zijn onder andere de Loden Lady, het Stadhuis en wederopbouwpanden.

Hoewel de eerst gevonden vermelding van de Burchstraat uit 1370 stamt, bestaat deze al langer. Deze weg verbond de burcht -vandaar de naam- het Valkhof met de Grote Markt en de Sint-Stevenskerk. Voor de oorlog bestond deze straat uit 2 delen: de Korte Burchtstraat, die liep van de Grote Markt tot de Lange Nieuwstraat (bij het stadhuis). Deze straat was 10,5 meter breed. En een deel van de Lange Nieuwstraat tot het Valkhof, de Lange Nieuwstraat, 15 meter breed.

Daarbij wordt de Burchtstraat als grens gezien tussen de Benedenstad en het huidige centrum.

Vanaf 1880 ontwikkelde de straat zich als een van de belangrijkste winkelstraten. Ook tegenwoordig behoort het tot de hoofdlooproute.

Belangrijkste bezienswaardigheden van de Burchtstraat

• De Loden Lady
• Historische panden, waarvan sommige tot de middeleeuwen terug gaan
• Huis Gebroeders van Limburg
• Het Stadhuis
• Al mot ik krupe
• Na-oorlogse winkels van Gerzon (nu We, Burchtstraat 3/3a/3b ) en de voormalige Peek & Cloppenburg (nu H&M, Burchtstraat 2)
• De Blauwe Steen

Hieronder staan de inmiddels verschenen artikelen over de Burchtstraat weergegeven, maar eerst een korte historie waarin bovendien de bezienswaardigheden worden besproken.

De Loden Lady

Middeleeuwen

Aan de Burchtstraat bevonden zich een aantal stadskastelen, het betreft personen die direct bij de burcht zijn betrokken. Een daarvan is Johan Moliart, landrentmeester, kanselier en kapelaan van Reinoud II. Hij woonde in wat nu de hele hoek van de Burchtstraat is, tegenover de Valkhof. In pannenkoekhuis ’t Hoogstraatje zijn balken aangetroffen uit de eerste helft van de 14^e eeuw en daarnaast kelders die qua vorm, kloostermoppen en datering overeenkomen met die van Burchtstraat 61-65.

Burchtstraat 61-65: Maelwael en Gebroeders van Limburg

Het pand op de Burchtstraat 61-65 had bijzondere bewoners: de schilder Maelwael, maar vooral de Gebroeders van Limburg, van wie hij hun oom was. Een mooi artikel is te lezen is te lezen op site van het huis. Onder het pand zijn kelders gevonden, die dateren uit de middeleeuwen.

Middeleeuwse restanten

Stadhuis

Bouw en eerste eeuwen van het stadhuis

In de 14e eeuw verhuisde het stadhuis van de Benedenstad naar de Burchtstraat. Het was een lang huis op de hoek van de Burchtstraat en de Lange Nieuwstraat. In 1554-1555 ontwierp stadsbouwmeester Herman van Herengrave door dit huis met 2 andere huizen uit de 14^e eeuw samen te voegen. Daar voor bouwde hij een schepenzaal met een zaal daarboven. Hij bouwde het stadhuis in de zogenaamde “vroeg renaissancestijl”.

In de Schepen- of Trêveszaal werd de Vrede van Nijmegen getekend, een reeks vredesverdragen die tussen augustus 1678 en oktober 1679 werden getekend om einde te maken aan de Hollandse Oorlog en de Schoonse Oorlog. De Hollandse oorlog is in Nederland het meest bekend, omdat dit de oorlog was tussen Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Frankrijk.

Tussen 1879 en 1882 restaureerde architect Pierre Cuypers het stadhuis. Daarbij werd het uitgebreid met een vleugel aan de westzijde, in dezelfde stijl als het oude stadhuis. Hij liet tevens kopieën maken van de renaissance beelden aan de gevel.

Oorlog: het stadhuis in brand

In de Tweede Oorlog raakte het stadhuis zwaar beschadigd. Allereerst door het bombardement van februari 1944. Vervolgens staken de Duitsers het stadhuis in brand tijdens Market Garden in september 1944. De voor- en zijgevels bleven gedeeltelijk gespaard.

Restauratie door architect Deur

In 1947-1953 vond de restauratie plaats naar ontwerp van ingenieur J.G. Deur. Hij was bij meerdere restauraties en herbouwprojecten betrokken. De westelijke vleugel van Cuypers werd vervangen door een moderne vleugel. Bovendien kreeg het stadhuis een toren, met een ui-vormige bekroning. Door houtgebrek werden de spanten van beton gemaakt. Tevens kwamen er in 1953 nieuwgemaakte replica’s van de beelden aan de voorgevel.

Naast de beelden zorgde ir Deur er ook voor dat de luiken aan de voorgevel op de oude manier werden gemaakt.

Het grote luik diende om gestraften ten toon te stellen. (Bron: rondleiding Open Monumentendag 2024)

De feitelijke hoofdingang van het stadhuis ligt in de Korte Nieuwstraat.

Toren Stadhuis

Toegangspoort

De oorspronkelijke toegangspoort is gemaakt door de beeldhouwer Cornelis Sass, afkomstig uit Utrecht. “De toegangspoort is met zijn triomfboog- en zuilmotieven classicistisch te noemen.” (Kunst op Straat). In de bovenhoeken zijn een mannen- en vrouwenportret aangebracht, waarvan niet bekend is wie zij voorstellen. Boven de poort staat een Latijnse tekst, vertaald: “’’Let wel op hetgeen gij doet, want niet op last van mensen spreekt gij recht, maar in naam van Jahweh. Hij is bij U wanneer gij recht spreekt. Hebt dus een heilig ontzag voor Jahweh, en gaat eerlijk te werk, want bij Jahweh onze God bestaat geen onrecht, geen partijdigheid en geen omkoperij.’” (KoS). Oorspronkelijk waren de beeldhouwwerken beschilderd.

De toegangspoort is grotendeels authentiek en vervaardigd door Gaert van Dulcken in 1554. Bovenaan zijn 2 kraanvogels te zien. Van Dulcken (ook: Gaert Koitenbrouwer) maakte het schepengestoelte in het Raadhuis, de archiefkast en de “snijwerk en spreuken versierde kap van den schoorsteen in de tegenwoordige secretarie” (Van Schevichaven).

Uit stadsrekening blijkt, dat Sass 4 maanden in Nijmegen (van half maart tot half juli 1554) aanwezig was op de bouwplaats. Aangezien hij in die tijd nooit alle gevelbeelden heeft kunnen maken, wordt ervan uitgegaan dat de beelden al voor een groot deel elders gemaakt waren en hij de beelden in deze periode alleen plaatste en alleen de laatste hand legde op de beelden.  

Boven de genoemde tekst staat het stadswapen en de keizerskroon, gedragen door 2 Gelderse leeuwen. Aan beide zijden staat een keizerbeeld, waarschijnlijk Julius Caesar en Julius Civilis.

Bij de restauratie van Pierre Cuypers in 1880-1882 was de toegangspoort bijgwerkt. Rond 1938 verving ir. J.G. Deur hem door een kopie; Kunst op Straat noemt dat de keizerbeelden na de Tweede Wereldoorlog zijn vervangen door kopieën van Albert Termote; het is mij nog niet bekend of het ook deze 2 beelden betreft.

https://kos.nijmegen.nl/overzicht-kunstwerken/?waarde=KOS_KUNSTWERKEN.2https://www.dbnl.org/tekst/molh003nieu02_01/molh003nieu02_01_1332.php

Gedeputeerdenpoort

Rechts ligt de zogenaamde Gedeputeerdenpoort: deze gaf vroeger toegang tot de vergaderruimte van de Gedeputeerden van Gelderland. Deze is gemaakt in 1663 in een classisistische stijl (wikipedia).

Loop door de Gedeputeerdenpoort even naar binnen: hier vindt je muurtekens die vanaf de 19e eeuw zijn verzameld en hier ingemetseld.

Wikipedia (tevens bron van bovenstaand artikel) en Noviomagus (met veel foto’s besteden al uitgebreid aandacht aan dit gebouw. Daarom wordt verder naar deze sites verwezen.

Overige bron: https://www.dbnl.org/tekst/sten009monu05_01/sten009monu05_01_0157.php

19^e eeuw: van wonen naar winkelstraat

De Burchtsstraat was lange tijd in gebruik als woonstraat voor rijke Nijmegenaren. Vanaf 1880 verandert dit en wordt steeds meer een winkelstraat.

Burchtstraat 57 / Stockumstraat 10

Bouwjaar: ca. 1890

Een mooi voorbeeld is bijvoorbeeld het winkelpand met bovenwoning Burchtstraat 75, een gemeentelijk monument. Formele tekst van het besluit tot aanwijzing: “
“Bakstenen pand met gestucte banden van drie bouwlagen, waarvan de onderste gevormd wordt door een houten winkelpui. De pui bestaat uit een vlakke boog tussen twee geornamenteerde pilasters. De etages hebben elk twee vensters waarvan die op de eerste etage boogvormig zijn terwijl die op de tweede etage sterk getoogd zijn. Brede kroonlijst met goot op consoles. Plat dak met leien schilddak aan de straatzijde waarin een zeer brede gemetselde topgevel is opgenomen, trapvormig met natuurstenen platen en een smeedijzeren anker.” “Uitzonderlijk gaaf bewaard gebleven voorbeeld van winkelbouw, met name ook van belang vanwege het behoud van de oorspronkelijke pui.”

Burchtstraat 47

1885

Modemagazijn De Centrale

Op bovenstaande foto staat het pand in 1953 weergegeven: let bijvoorbeeld op dat op dat moment nog niet helemaal is wit geschilderd. Dan bevindt Modemagazijn De Centrale zich sinds 1939 in dit pand:

“Modemagazijn De Centrale

Het Modemagazijn De Centrale heeft deze week zijn zaak verplaatst van Broerstraat 43 naar Lange Burchtstraat 15, naast Eiermarkt.

Als men er de nieuwe zaak binnentreedt, vindt men een modern interieur in warm mahonie-tint.

Men bewondert er een keur-collectie handschoenen, sjaals, corsages, zakdoeken enz.

Eenig is hier ter stede het Modemagazijn De Centrale in het maken van leerhoedjes, kapjes, corsages, ceintuurs en alle garneering voor japonnen. Het combineeren in kleuren van verschillende leersoorten is iets heel bijzonders en fraai. Bekijkt men de artikelen dan ziet men dat de kleuren op een buitengewone manier en op smaakvolle wijze zijn verwerkt.

Het is de moeite waard om hier een kijkje te gaan nemen.

Het Modemagazijn de Centrale is de zaak voor dames met smaak.” (De Gelderlander 10/3/1939). In ieder geval komt de Centrale nog voor in het Adresboek 1955.

Zie ook de foto KN12855-24 uit 1986, wanneer op dat moment dames modezaak Fooks hier haar winkel heeft.

Gemeentelijk Monument

Burchtstraat 47 is vanaf 1988 een Gemeentelijk Monument. Met als tekst bij aanwijzing:

“Hoog smal, geheel gepleisterd pand van drie bouwlagen met schilddak. De pui is tot op grote hoogte afgevlakt en gemoderniseerd.
De oorspronkelijke vormen zijn daarboven echter nog wel aanwezig. De smalle gevel is in drieën gedeeld door twee smalle verdiepte vakken links en rechts, waarin op de eerste etage hoge smalle vensters zijn aangebracht, met een schelpvormige stucbekroning. Op de tweede etage zijn de vakken blind. Het middengedeelte van de eerste etage wordt ingenomen door een vrij brede houten erker met afgeronde hoeken; daarboven bevindt zich een terugliggend balkon waarvan de gezwenkte bovendorpel van de deuren de kozijnvorm van het erkervenster herhaalt. Boven de gootlijst in het midden van de gevel een rijk met reliëf versierde dakkapel met oculusvenster.
…
Ondanks de verbouwde pui en de beschildering van de bovengevel nog een zeer karakteristiek voorbeeld van rijke bebouwing van een der hoofdstraten in het zich ontwikkelende Nijmegen. Als specimen van neobarokke ornamentatie in deze stad tamelijk zeldzaam.”

Oorlog en wederopbouw

Een van de opvallende kenmerken van de Burchtstraat is hoe breed deze straat is. Bij de wederopbouw werd de Korte- en Lange Burchtstraat samengevoegd en verbreed: de verkeersplannen waren gericht op het bezoek van het centrum met de auto. De auto’s zijn inmiddels verdwenen en sinds juli 2019 rijden er ook geen bussen meer door deze straat.

Daarnaast is de afwisseling van voor- en naoorlogse gebouwen opvallend. De Burchtstraat is dan ook een van de straten die zwaar is getroffen in de Tweede Wereldoorlog:  het bombardement van 22 februari 1944 en tijdens de gevechten rond Market Garden in september 1944. Naast slachtoffers, leverde dat veel verwoeste panden op. Dat betekende bijvoorbeeld ook, dat een aantal winkeliers tot 2 keer toe hun winkel kwijtraakten.

Ook in de naoorlogse bouw is nog een onderscheid te onderkennen: aan de zuidkant, in de buurt van het stadhuis, kwamen een aantal grote, prestigieuze projecten. Een aantal panden, de voormalige Gerzon (nu, in mei 2024 de We) en Peek & Cloppenburg (nu, in mei 2024 de H & M) worden tegenwoordig gezien als hoogtepunten in de wederopbouw van Nijmegen.

Aan de kant van het stadhuis zijn de panden aanvankelijk wat kleiner, met veelal Nijmeegse architecten als ontwerper. Richting het Valkhof zijn echter weer wat grotere projecten te vinden.

Tijssen architecten Blanksma en Ijsebrands

“De heer J.G. Tijssen opende in de Burchtstraat ’n nieuwe zaak

De zevenjarige Willy Tijssen en haar zusje, de vijfjarige Betty, beiden gekleed in een lichtblauw feestjurkje, hielden Vrijdagmiddag om half drie samen een zilveren serveerblad vast. Op deze schaal lagen een schaar en een sleutel. De ceremoniemeester nodigde de ere-gast van de middag uit zich van deze voorwerpen te bedienen. En deze, wethouder Duives, knipte toen met de schaar het traditionele (blauwe) lint door en stak vervolgens de sleutel in het slot van de glaspanelen deur, die toegang gaf tot de nieuwe herenkleding- en modeartikelenzaak Tijssen aan de Bloemerstraat 30-32.

De wethouder sprak na de door hem verrichte opening van het nieuwe winkelpand de eigenaar, de heer J.G. Tijssen, mede namens B. en W. op hartelijke wijze toe. Na hem nam het woord de heer Gerritzen van het aannemersbedrijf Gerritzen en Zn., dat de bouw voor zijn rekening had genomen. Op kernachtige wijze drukte de heer C.J. Ijsebrands, architect (Op 28-3 volgt er een rectificatie, dat het het Architectenbureau Blanksma-Ijsbebrands betreft (Nijmeegsch dagblad 28-03-1955)), zich uit toen hij de heer Tijssen, die met zijn echtgenote, zijn zoon en zijn vier dochters temidden der aanwezige gasten stond, “een kapitein van een schip” noemde, dat zojuist te water was gelaten en dat verder zijn koers wel zou vinden. De heer IJsebrands heeft niet alleen de architectuur voor zijn rekening genomen, ook persoonlijk heeft de heer Tijssen veel steun van hem mogen ondervinden.

De trotse eigenaar van Nijmegens niieuwste winkelpand begon in 1947 in de Van Welderenstraat een eigen zaak. De eerste steen van zijn momentele bezit werd in Maart 1954 gelegd. De receptie werd door velen bezocht.

Het interieur is niet enkel aantrekkelijk doordat Flora er bezit van genomen heeft; de zakelijke aanblik op zichzelf is mede door de moderne architectuur prettig aandoend voor het oog.” Nijmeegsch dagblad, 26-3-1955)

Ook Burchtstraat 8 is een eerder ontwerp -uit 1950- van Blanksma en IJsebrands, met een veel traditioneler ontwerp dan bijvoorbeeld het pand van Tijssen op Burchtstraat 30.

Burchtstraat 8

Aanleg Marikenstraat

Een belangrijke ontwikkeling voor het aanzicht van de Burchtstraat is de aanleg van de Marikenstraat. Op de bovenstaande foto zijn de panden te zien, die voor deze aanleg rond 1999 zijn gesloopt: de Scapino tot en met Geeraerdts (het pand waar de 2 fietsers langs rijden).

Het oorspronkelijke bijschrift van F37672: “Ondernemers en bewoners zijn woedend over de voorgenomen afbraak van vijf winkelpanden en twaalf woningen ten behoeve van het nieuwe winkelgebied Mariënburg. Kern van het plan ‘Centrum-2000’ is de nieuwe winkelpassage, die van de Burchtstraat naar de Ziekerstraat gaat lopen. In het oorspronkelijke plan zou alleen de voormalige Scala-bioscoop, nu Scapino winkel, worden afgebroken.”

Scapino zelf gaat naar een noodwinkel op Plein 1944 (F25200 RAN) en zal als hoekpand met de Marikenstraat terugkeren, waar het sindsdien zit.

Blauwe Steen

Zie hiervoor het uitgebreide artikel op Huis van de Nijmeegse Geschiedenis

Al mot ik krupe, beeld van Toon Heijmans

“Al mot ik krupe” is een beeld van Toon Heijmans. Het was een geschenk van het Prinsenconvent aan de stad Nijmegen ter ere van haar 2000-jarig bestaan. Het kunstwerk beeldt de eerste regels van “Al mot ik krupe” uit, een lied van Groadus van Nimwegen, waarin hij de Stevenstoren bezingt:

“Al moet ik krupe

Op blote voeten goan

ik wil nog een keer

Sint Steven heuren sloan”

Toon Heijmans

Antonius Arnoldus Maria Heijmans (Nijmegen 19 october 1926 – Nijmegen 27 mei 2018) was een leraar en kunstenaar

Ad Lansink schreef op zijn site een biografie naar aanleiding van diens overlijden.

Bron: Kunst op Straat

Vergroening en mooier maken

Momenteel (mei 2024) worden er gepland gemaakt om de Burchtstraat groener en mooier te maken. Het maakt onderdeel uit van een plan om de gehele route van Trajanusplein tot en met Burchtstraat aantrekkelijker te maken.

Voor een deel om de Burchtstraat mooier te maken: zoals gezegd is de Burchtstraat érg breed, wat des te meer opvalt nu het verkeer weg is. En daarbij schept het ontbreken van verkeer mogelijkheden om de straat attractiever te maken. En daarnaast komt de wens van vergroening voort vanuit het oogpunt van klimaatsverandering en de gevolgen daarvan:  de Burchtstraat is een stenige omgeving, waarbij warmte langer wordt vastgehouden en neerslag minder makkelijk kan wegstromen.

(Overige) Bronnen en verder lezen

https://nl.wikipedia.org/wiki/Burchtstraat_(Nijmegen)

https://www.noviomagus.nl/h1.php?p=Ansichtkaarten/straten/Burchtstraat/BurchtCat.html, met veel oude foto’s!

Blogs

Hieronder staan de blogs welke reeds over de Burchtstraat zijn gemaakt.

en ook:

Tapijtcentrum Derks, architect Rodenburg

Burchtstraat 108

Architect Rodenburg: Wederopbouw en Nieuwbouw in Nijmegen

Lees ook: