Geschiedenis en betekenis van het badhuis aan de Tulpstraat

1921 Tulpstraat 2 Wolfskuil

Badhuis Tulpstraat architect J.C. Hermans Woningvereeniging Nijmegen — Gezien vanuit de Nieuwe Nonnendaalseweg , met in het midden het voormalig badhuis (Tulpstraat 2), 1980-1982 (Wim Michels via RAN ZN36144 – B)

Het badhuis in de Tulpstraat is gebouwd in 1921 en maakte onderdeel uit van de bouw van 51 woningen met een badhuis “op een terrein aan de Koninginnelaan”. Architect was J.C. Hermans, waarbij architect Willem Hoffmann “esthetisch adviseur” was.

Het nut van een “volksbadhuis”

Op zich zijn badhuizen al eeuwen bekend: ook in Nijmegen is een badhuis uit de Romeinse tijd gevonden. Het badhuis voor de “gewone” man ontstond in Nederland echter pas eind 19e eeuw. Hier kon hij tegen een (geringe) vergoeding een douche of bad nemen. Vanaf de 19e eeuw was er meer aandacht voor hygiëne, gezondheid en levensstijl, mede over de toegenomen kennis over het belang daarvan.

In het midden van de 19e eeuw werd in Liverpool het eerste openbare badhuis geopend: in Engeland was de industrialisatie veel eerder op gang gekomen dan in Nederland.

De arbeiderswoningen werden gebouwd zonder sanitair en sowieso was een afzonderlijke badkamer een zeer grote luxe.

Teil

De meeste mensen wasten zich in een teil: mogelijk nog uit eigen herinnering en anders zijn er genoeg herinneringen op internet te vinden waarin mensen vertellen hoe een gezin zich “vroeger” waste door een teil met verwarmd water te vullen: het eerste kind had nog een schoon, warm bad, het derde kind werd gewassen in inmiddels afgekoeld, grauw water.

Gemeente Bad- en Zweminrichting

Daarnaast had de gemeente in 1878 een “Gemeente Bad- en Zweminrichting” in de Waal geopend, welke op 6 ijzeren pontons ter hoogte van de Lindenberg in de Waal dreef. In de jaren volgden hierop een aantal uitbreidingen. Mensen met weinig geld, mochten tussen de middag en op zondagmiddag gratis naar binnen. Het Waalbad was echter maar drie maanden per dag open. Hoewel het nog tot 1950 heeft bestaan, voldeed het op dat moment al lang niet meer aan de eisen aan de tijd. Doordat de Waal steeds meer vervuild was geraakt, was het steeds minder geschikt geworden als wasgelegenheid.

Aanbesteding

Op 30 juni 1920 vond de aanbesteding plaats door het “’Bestuur der Woningvereeniging ‘Nijmegen’”. De firma Berntsen & Braam verkreeg deze op basis van de laagste inschrijving, f 296.000. Bergen & Vrijaldenhoven verkregen het schilderwerk (f12.523) en de installatie zal geschieden door de firma Lamers te Hees. (PGNC 14/7/1920). Daarbij was de gunning op basis van deze bedragen in eerste instantie aangehouden (1/7/1920).

De Woningvereeniging vraagt daarop aan de gemeente een aanvulling van het voorschot met f66000. Deze wordt verstrekt, op voorwaarde dat 5 woningen beschikbaar worden gesteld voor rijksambtenaren. (PGNC 22/7/1920).

Bij de opening in 1921

“Het eerste Volksbadhuis.

Heden is het eerste volksbadhuis geopend.

Lang is er vaak geredeneerd over nut en noodzakelijkheid van zoo’n instelling voor de volksgezondheid in de woonwijken van de mannen van den arbeid zelf.

Theoretisch is uitgemaakt dat de volkshygiëne door een volksbadhuis gediend wordt.

Practisch zal nu de man en de vrouw uit het volk zelf moeten aantoonen, in hoeverren door zoo’n badhuis nu aan hun hygiënische behoefte wordt tegemoet gekomen. De levensvatbaarheid, de nuttigheid en de noodzakelijkheid moeten zij nu zelf bewijzen.

Het badhuis staat er nu keurig en klaar aan de Tulpstraat, de eerste straat links, wanneer men de Nieuwe Nonnendaalsche weg afslaat.

Luxe is buiten dit huis gehouden, maar alles is even degelijk, even doelmatig en even helder en zindelijk.

Buiten op het huis, dat gebouwd is namens de woningvereeniging Nijmegen, door den bekenden bouwer dezer vereeniging, den heer Hermans, staat in sierlijke letters “Badhuis”, in welke decoratie men de kunstvaardige hand ontdekt van den esthetischen bouwadviseur der vereeniging den heer Willem Hofman.

Treedt men binnen, dan komt men door een kleine vestibule, links is de wachtkamer voor de vrouwen, rechts is die er mannen. Vlak achter de wachtkamer liggen de baden en wel tien stortbaden en vier kuipbaden, welke alle voorzien zijn van warm- en koudwaterleiding.

De badkamertjes, geheel blank betegeld, zijn voorzien van granieto-vloeren, maar hebben tevens twee zitbankjes voor de gebruikers der baden.

Iedere badkamer is voorzien van een uurwijzer, waarop de badmeester kan zien hoe laat de bader of baadster het bad is ingegaan- want natuurlijk gaat alles op tijd, vooral wanneer het druk loopt.

Voor de ventilatie is practisch gezorgd, terwijl de temperatuur in het badhuis steeds zóó kan zijn, dank zij centrale verwarming, dat het verblijf voor de gasten steeds een aangename is.

Voor watertoevoer en waterverwarming zijn in den kelder van het badhuis de noodige reservoirs en stookketels aanwezig.

Kortom in dit eerste badhuis is alles in orde en zal het tweede badhuis al weer nog meer practische verbetering ondergaan.

Voor reglementen en tarieven, welke zoo billijk mogelijk zijn gesteld, wende men zicht tot de badhuisdirectie.

De belangstelling op den dag der bezichtiging was opvallend groot. Eenige wethouders, meerdere raadsleden, het heele bestuur der woningvereeniging en meerdere vooraanstaande personen kwamen het badhuis officieel bezichtigen.

En de critiek was gunstig;.“ (De Gelderlander 30/5/1921)

Badhuis Tulpstraat voor verbouwing (maart 2023)

Vervolg

In een badhuis was het mogelijk om een stortbad (een douche) of een kuipbad te nemen. Hierboven staan de gevonden bezoekersaantallen weergegeven.

	Regulier				Voordeel
Sinds	Stortbad		Kuipbad		Dagen	Stortbad	Kuipbad
		Abonne ment		Abonne ment			Abonnement
Vanaf opening	15	12,5	30	25
Per Jan 1922	15	12,5	30	25	ma, di en wo	7,5	15
Per sept 1928 (kinderen jonger dan 14 jaar half geld	15	12,5	30	25	ma, di en za	7,5	15

Gevonden tarieven (in centen)

Wanneer het Badhuis in 1921, kost een stortbad (een douche) 15 cent en een bad in een badkuip 30 cent. Daarnaast is het mogelijk om een abonnement van 10 bezoeken te nemen. Bij het bezoek aan het badhuis is een handdoek en zeep bij de prijs inbegrepen.

Vanaf 1 januari 1922 wordt er een proef gehouden waarbij de tarieven van het badhuis zijn gehalveerd (De Gelderlander 4/1/1922). Wanneer het Badhuis Maasplein in 1922 opent staat het PGNC in haar artikel ook stil bij de resultaten van het Badhuis aan de Tulpstraat:

Na de aanvankelijke goede resultaten bij de opening was het bezoek aan het badhuis aan het einde van 1921 verminderd
Het bezoekersaantal was in 1922 toegenomen, waarbij de verlaging in de tarieven op maandag, dinsdag en woensdag een grote rol spelen
Ook is het bezoek weersafhankelijk: het bezoek neemt toe bij warm weer; wanneer op een zomerse dag de zon niet schijnt, komen er minder bezoekers

Opvallend daarbij is, dat bezoekers uit de “volksklasse” (de feitelijke doelgroep) vooral de voorkeur hebben voor de laatste 3 dagen van de week en dan vooral de zaterdag. Op de voordeeldagen komen er vooral “onderwijzers en onderwijzeressen, kantoorheeren- en dames en andere personen uit den middenstand.” (PGNC 7/8/1922).

Nieuwe tarieven voor de Badhuizen (De Gelderlander 24/9/1928)

In september 1928 vindt een volgende tariefwijziging plaats: de voordeeldagen zijn nu maandag, dinsdag en zaterdag. Vooral is de zaterdag belangrijk: dat is de dag waarop de “volksklasse” bij voorkeur komt. Daarnaast betalen kinderen beneden 14 jaar half geld: voor veel gezinnen waren de kosten, wanneer alle leden van het gezin het badhuis zouden bezoeken, (te) hoog geweest. (Grafieken en beschrijving afgeleid uit De Gelderlander en PGNC en PGNC 21/9/1928).

Huis van de Nijmeegse Geschiedenis: “Een geduchte concurrent van de door de gemeente gesubsidieerde badhuizen waren in de jaren dertig de openluchtzwembaden en het Sportfondsenbad in Oost.” Ik weet niet in hoeverre deze zwembaden een concurrent voor het Badhuis aan de Tulpstraat is geweest.

In ieder geval zal het vervolg hebben gegolden: “Na de Tweede Wereldoorlog kregen woonhuizen steeds vaker een douche en zelfs fabrieken legden die aan voor hun personeel. Zo werd de klandizie in de badhuizen van lieverlee minder en stegen de kosten. Woningbouwverenigingen moesten de exploitatie staken.”

Badmeesters

Waarschijnlijk was W.H. van Kessel de eerste badmeester. Wanneer het Badhuis aan het Maasplein opengaat, wordt hij daar badmeester (PGNC 7/8/1922).

Nadat G.M. Bregonje hier tot 1928 gewerkt had als badmeester, zou Jan de Groot 29 jaar, tot 1957, werken. Op Noviomagus is hij te zien met een tabakspot ter ere van zijn 25-jarige jubileum.

In de jaren ‘50 en ‘60 was het echtpaar Van Zanten de beheer van het badhuis.