St Jacobstoren en St Jacobsmolen

Kronenburgerpark

De St. Jacobstoren is in de 16e eeuw gebouwd, het meeste zuidelijke restant van de stadsmuur. Daarop stond de St. Jacobsmolen, die de bijnaam Sans Souci kreeg vanwege het conflict tussen de gemeente en de molenaar over de verkoop van de molen. Het torentje uit de jaren 70 is een herinnering aan deze molen.

Muurtje

Hoe klein en onopvallend ook, het stukje muur dat op de foto te zien is, is het meest zuidelijke deel van de Nijmeegse stadsmuur dat overgebleven is.

Sint Jacobstoren

De Jacobstoren is de meest zuidelijke toren van het Kronenburgerpark. Deze toren stamt uit de 16^e eeuw en is ongeveer in 1525 gebouwd.

In dat jaar wordt hij genoemd in de stadsrekening van 1525 bij de datum 27 juli: ‘den steenmetzelers van den yrsten steen van den …nijen tairn geheiten sent Jacobstairn’.” (Straatnamenregister).

Opvallend is dat de toren -en de naastgelegen Roomse Voet- een stuk kleiner is dan de meer bekende Kruittoren. In de middeleeuwen waren bogen en katapulten belangrijke wapens in de belegering van  de stad. Dus hoe hoger de muren en torens, hoe moeilijker een stad in te nemen was. Met de komst van kanonnen veranderde dit. Hoge torens waren nu zelfs zwakke plekken: deze konden worden afgeschoten. Daarom bouwde men vanaf dat moment lagere torens. De stadsmuur werd achter verzwaard met een aarden wal. Hier kon de stad tevens hun eigen kanonnen plaatsen en boden de wallen mogelijkheid tot verplaatsing.

De toren is echter nooit daadwerkelijk in gebruik geweest als verdedigingswerk.

De naam St. Jacobstoren

De herkomst van de naam St. Jacobstoren is niet met zekerheid te zeggen. Waarschijnlijk is de naam vernoemd naar St. Jacobus de Meerdere, discipel en apostel van Jezus.

Een mogelijke verklaring daarvoor dat in de Benedenstad (aan het Glashuis) de 15e eeuwse St. Jacobskapel staat. Deze kapel is een overblijfsel van het gasthuis waarin onder andere de pelgrims werden opgevangen die op weg waren naar Santiago de Compostela. Nijmegen lag op deze pelgrimsroute, waarbij Jacobus de patroonheilige van Santiago is. Mogelijk verlieten de pelgrims via deze poort de stad richting zuiden en is deze daarom direct of direct vernoemd naar St. Jacobus.

Sint Jacobsmolen

Op de Jacobstoren werd in 1581 de Sint Jacobsmolen gebouwd. Veel molens van de stad waren geplaatst op een toren of de wallen in het (zuid) westen van de stad vanwege de windrichting. Bij de ontmanteling in 1874 wilde de gemeente de molen zo snel mogelijk kopen en afbreken. De eigenaar wilde echter een hogere prijs dan de gemeente wilde betalen.

Conflict over de verkoop van de Jacobsmolen

De eigenaar wist de molen tot 1887 te behouden. Wikipedia meldt dat de molen door een storm een wiek verloor en dat daarop de gemeente de molen alsnog kon kopen en afbreken. In de Molendatabase wordt echter een artikel uit Algemeen Handelsblad, 27 okt. 1881 aangehaald, waarin de molen op dat moment nog maar 2 wieken heeft: “ de oude bouwvallige molen, die slechts twee wieken meer heeft”.  Dit artikel gaat ook verder in op het conflict: de gemeente ging ervan uit dat de molen slechts stond met een vergunning tot op het moment dat de gemeente deze vergunning zou opgezeggen. De gemeente wilde daarom de vergunning opzeggen, waarbij de huidige eigenaar, molenaar Van den Boogaard, de molen moest ontruimen. Van den Boogaard bracht bij de rechtbank in verweer dat de molen vanaf de 14^e eeuw al in gebruik was. Daarbij stelde de rechtbank de molenaar in gelijk.

Dit betekende wel dat de gemeente bij de aanleg van de verbindingsweg tussen de Regulierstraat en de Hezelstraat de opgang van de molenaar moest verleggen van noordelijke naar westelijke richting.

Daarnaast zou de gemeente inmiddels voormalige vestinggronden hebben verkocht voor de bouw van villa’s, zonder rekening te houden met het “windrecht”. Dit is het recht dat een molenaar heeft verkregen voor het ongestoord kunnen vangen van wind, zonder dat deze wind belemmerd wordt door bijvoorbeeld bouwwerken. Het artikel besluit: “Men kan dus nog veel plezier van den ouden bouwvalligen ‘Polmolen’ met twee wieken hebben.”

Bijnaam Sans Souci

Inmiddels had de molen de bijnaam “Sans Souci” (zonder zorgen) gekregen, vernoemd naar een -mogelijk niet op waarheid gebaseerd, maar wel een legendarisch verhaal- soortgelijk langlopend conflict uit de 18^e eeuw tussen Frederik de Grote van Pruisen en een molenaar in de omgeving van zijn paleis “Sans Souci” in Potsdam, waarbij een rechter de molenaar eveneens in gelijk zou hebben gesteld. (De bronnen die ik (RE) heb geraadpleegd verschillen of dit voorval echt gebeurd is of niet en ik heb dit niet verder onderzocht).

Een plaquette op de woning op de hoek Parkweg-Van Berchenstraat herinnert nog aan deze molen.

Huidige tijd

Na afbraak van de molen was de toren lange tijd in gebruik als ijskelder. Hierbij werd het ijs uit de vijver in het park in de kelder gegooid, waardoor de groente en het fruit in de verdieping daarboven koel bleven.

In 1971-1972 vond restauratie van de toren plaats. Als herinnering aan de molen werd tevens het kleine torentje gebouwd.

De toren is af en toe van binnen te bezichtigen. Bij/boven de ingang van de toren hangt een mooie vederesdoorn (tweet Twan Teunissen).

Kunstwerk Niels van Bunningen

Kort geleden (de eerste versie van dit artikel is geschreven in september 2023) werd nog een andere herinnering aangebracht in het kader van Walk of the Town: op de toren van de Roomse Voet herinnert een kunstwerk aan Sans Souci. Waarom het kunstwerk op een andere toren is geplaatst, is mij niet bekend.

De maker is Niels van Bunningen. Op zijn site is tevens een foto van deze molen en andere werken die op dat moment nog in ontwikkeling zijn te zien.

Onder aan de molen bevindt zich een dierenwei.

Bronnen

St. Jacobstoren: een mooie site over alle bezienswaardigheden van het Kronenburgerpark

Parkweg 5 en 65: ommuring en waltorens in het Kronenburgerpark, Noviomagus

Herinnering aan een walmolen, Noviomagus

Kronenburgerpark, Wikipedia

Molens, Huis van de Nijmeegse Geschiedenis

Polmolen/ Sint Jacobsmolen/ Sans Souci, Molendatabase

https://gaypnt.home.xs4all.nl/straatnamen/S.html#St.%20Jacobstoren