Oude Steenfabriek de Vlietberg Ooijpolder

De Vlietberg is de naam van een voormalige steenfabriek, waarvan alleen de toren nog overeind staat. In 1873 werd het opgericht als Steenoven de Van Brienenswaard. Vanaf 1927 is het de Vlietberg, feitelijk vernoemd naar een steenfabriek in de buurt van Deventer.

Dit is tevens de naam van het buurtschap, bestaande uit een aantal woningen en woonboten, annex het omliggende natuurgebied geworden (wikipedia).

Steenoven de Van Brienenswaard

Gerrit Hendrik van der Wedden richtte in 1873 de steenoven “De van Brienenswaard” op. Daarbij werd een hoogwatervrije terp aangelegd; de steenoven staat in het gebied dat daarvoor onderdeel uitmaakte van de bekade zomerpolder De Buiten Ooij. Van de Wedden was afkomstig uit Nijmegen en grootgrondbezitter, waarbij hij eigenaar was van boerderij de Grote Kat, welke in de buurt aan de kant van de dijk ligt. Hij liet naast de Grote Kat (oorspronkelijk) 10 arbeiderswoningen bouwen, waaraan dat gehucht haar naam te danken heeft: Tien Geboden.

Mogelijk was Stephanus Burgers daar vanaf het begin bij betrokken of mogelijk een paar jaar later: In PGNC 3/10/1875 wordt de fabriek nog de steenfabriek van “Van der Wedden” genoemd. Op 1 januari 1876 wordt de Firma Van der Wedden & Burgers, gevestigd te Ooy opgericht. Zij heeft als doel het maken en handeldrijven in waalstenen (De Gelderlander 11/1/1882)

Werken op een steenfabriek: steenovenvolk

Het werk op de steenfabriek was zwaar en laagbetaald. Het betrof lange tijd handwerk waarbij de mechanisatie vrij laat inzette en aanvankelijk slechts op een aantal onderdelen. Daarbij betrof het seizoenswerk, waarbij zowel mannen, vrouwen als kinderen op de “fabriek” werkten. Doordat het ongeschoold en laagbetaald werk was en bovendien afhankelijk waren van steun van een gemeente (het betrof seizoenswerk, waarbij fabrikanten zich weinig gelegen lieten aan het lot van de arbeiders buiten het seizoen), keek de burgerij laatdunkend op dit “steenovenvolk” neer.

In ieder geval in grote lijnen zal bovenstaande ook voor deze steenfabriek hebben gegolden. Een mooi (online) boek over steenfabrieken en het werken daarin is te vinden in de Geschiedenis van de techniek in Nederland.

1882: Fels en Burgers

December 1881 kwam Matheus Cornelis Fels in de plaats van Catharinus Alexander van der Wedden. Vanaf dat moment wordt de firma voortgezet als Fels & en Burgers (De Gelderlander 11/1/1882) De fabriek bestond op dat moment uit een vijftal veldovens. (Industriespoor).

Gevonden adressen in Adresboeken

Fels en Burgers	Steenfabriek	Van Brienenswaard 17	1913-1914, 1920
P.H. Burgers	Firma Fels en Burgers, Steenfabriek de “Van Brienenswaard”		1914-1915, 1915-1916 , 1916, 1918

1888: overstroming

De overstromingen van 1919 en 1926 zouden ervoor zorgen dat een deel van de jaarproductie verloren ging, waardoor de fabriek moest worden verkocht. Dat was niet de eerste overstroming. Zo worden in maart 1888 de sluizen van de van Brienenswaard opengezet, zodat deze waard blank komt te staan. “Men kan daar als het ware het water zien wassen. Alle steenfabrieken, zoowel boven als beneden Nijmegen, hebben het werk gestaakt. Een groot aantal arbeiders is daardoor zonder verdienste, waardoor de nooddruft onder die menschen groot is. Het kwelwater richt reeds enorme schade aan.” (PGNC 17/3/1888)

1922: Opvolging

Mogelijk vindt in 1922 de opvolging plaats. In ieder geval wordt op 17-10-1922 de “Naamlooze Vennootschap Steenfabriek “de van Brienenswaard”, voorheen Fels en Burgers” opgericht, met koninklijke goedkeuring op 20-11-1922. Het doel is “Het vervaardigen van en het handeldrijven in steenen, het uitoefenen van het landbouwersbedrijf en alles wat in den meest uitgebreiden zin geacht kan worden met een en ander in verband te staan. Het maatschappelijk kapitaal is 400.000 gulden.”

De directeuren zijn dan:

• J.A. Burgers
• F. Fels

De commissarissen zijn:

• A.B. Burgers
• J.J. Fels
• P.H. Burgers

Een afbeelding van een aandeel is te vinden op Hugovandermolen.

Hypotheek

Op 8-3-1923 sluiten de directeuren Johannes Antonius Burgers en Frederik Fels als gevolmachtigden van de “Naamlooze Vennootschap Steenfabriek “de van Brienenswaard”, voorheen Fels en Burgers” een hypotheek af 300.000 gulden bij de Weledelgeboren Heer Johann Heinrich Lüps, grondeigenaar wonend op Biljoen te Velp. Dit is tevens interessant, omdat het inzicht geeft van de bezittingen van Fels en Burgers op dat moment.

Het bedrag van de lening is in ieder geval niet opeisbaar vóór 1 juli 1925. Daarna kan een van beide partijen besluiten dat het bedrag dient te worden afgelost, waarvoor dan een termijn van 6 maanden na aanschrijving geldt.

Als onderpand brengen zij in:

1. De steenfabriek cum annexis te Ooij, met eenige huizen, schuren, ovens, erven, gebouwen, werkplaats, fabriek, stallen, weiland, kolk, moeras, opgaande boomen, dijk, weg, wilgenpas, rijswaard, richtbaan, kribben, dijkhelling, bouwland, water en vaargeul, kadastraal bekend gemeente Ooij, Sectie A nommers 101, 115, 117, 128, 130, 327, 328, 330, 331, 332, 333, 334, 336, 370, 371, 373, 374, 375, 376, 495, 497, 548, 549, 564, 565, 572, 585, 587, 588, 589, 678, 687 en Sectie D nommers 6, 103, 106, 183, 205, 251, 252, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 298, 299, 309, 327 en 328, en gemeente Nijmegen Sectie A nommer 63, ter gezamenlijke groote van negenentachtig hectaren, veertien, aren en twintig centiaren, met de aanwezige machines, persen, locomotief, rails, spoorbakken alzoodanige verdere roerende zaken, welke door de wet als onroerend door bestemming kunnen worden beschouwd;
2. Den eigendom van den ondergrond van het perceel, kadastraal bekend gemeente Ooij, Sectie D nommer 311, groot eene are zesendertig centiaren, waarop recht van opstal heeft de Naamlooze Vennootschap “Steenfabriekn voorheen Firma Robert Janssen” te Angerlo
3. Het recht van erfpacht tot en met een en dertig December negentienhonderd vier en twintig van de perceelen water, kadastraal bekend gemeente Ooij, Sectie A nommers 590 en 662, samen groot drie en zeventig aren, vijf en twintig centiaren; waarvan bij het kadaster als eigenaar bekend staat: de Staat: Gewone Domeinen “Financien”.

1924 Brand

In februari 1924 breekt er een grote brand in de schuur uit. De 11 paarden en 11 koeien kunnen worden gered. Het woonhuis en kantoor, waar de schuur aan vast zat, bleven behouden. Wel was hier veel waterschade (PGNC 12/2/1924).

1927 Te koop

1927: Koop door N.V. Steenfabriek “de Vlietberg”

W. Thomassen te Hengelo koopt de fabriek voor f160.000, terwijl het huis en percelen naar andere kopers gaan (PGNC 3/3/1927). Waarschijnlijk verkoopt Thomassen de fabriek vrijwel onmiddellijk door aan N.V. Steenfabrieken “De Vlietberg”, gevestigd te Nijmegen (PGNC 19/3/1927). Vanaf dat moment krijgt de fabriek de naam de Vlietberg en deze is blijven hangen: ook tegenwoordig kennen we de steenfabriek en haar omgeving onder deze naam.

Hoe de Vlietberg aan zijn naam komt: een steenfabriek en boerderij in de buurt van Deventer

1919 Oprichting N.V. de Vlietberg

Deze N.V. de Vlietberg was echter al eerder opgericht, in 1919.

De Vlietberg was namelijk een steenfabriek bij Wilp, in de buurt van Deventer. Haar naam had zij te danken aan een boerderij aldaar, erve de Vlietberg (Facebook, met een foto van deze fabriek). De Nijmeegse aannemers Mathijs Konings en Jan Willem Hendrik Thunnissen kopen deze fabriek op 11-4-1919 van Joan Walrave van Houten, “steenfabrikant”, wonende te (Wilp doorgehaald) Deventer (Archiefnr 560, Inventarisnr 54, Aktenr 2279)

Op 3-12-1919 wordt in Nijmegen de “N.V. Steenfabrieken “De Vlietberg” opgericht. De aandeelhouders zijn:

• Mathijs Konings, aannemer
• Jan Willem Hendrik Thunnissen, aannemer
• Rutgerus Theodorus Lem, fabrikant

Allen wonen te Nijmegen en elk verkrijgt 1/3 van de aandelen. Het aandelenkapitaal bedraagt 150.000 gulden. Om deze vol te storten, brengen Konings en Thunnissen hun fabriek de Vlietberg in de gemeente Wilp in. Lem zal binnen 10 jaar zijn aandelen moeten volstorten. (Archiefnr 560, Inventarisnr 70, aktenr 2942). Op 2-11-1920 koopt deze N.V. tevens de steenfabriek ‘Venlona’ bij Venlo (Archiefnr 560, Inventarisnr 95, aktenr 3882).

Haar kantoor is gevestigd op St. Annastraat 260 en haar directeur is R.Th. Lem. De eerstgevonden vermelding van R.Th. Lem op St. Annastraat 260 is al in 1910, wanneer hij “boekhouder” is. Zo komt hij tot en met 1916 voor, behalve in 1913-1914 wanneer hij “koopman” is. Van 1922 tot en met 1934 staat er “steenfabrikant” als beroep.

Rond 1926: Haventje

Rond 1926 is ook een haventje aangelegd, dat later is uitgebreid. Na de sluiting zijn er woonboten in de haven gekomen en zijn er een aantal huizen bijgebouwd (Gelderse Poort).

1927: Ringoven

“In 1927 werd op het terrein een nieuwe ringoven gebouwd, die tot 1974 of 1975 in gebruik is geweest. In dat laatste jaar is de fabriek gesloten en grotendeels afgebroken.” (Industriespoor). Het is mij daarbij niet bekend waarop het woord “nieuwe” slaat: of de oven uit 1927 een vervanging is van de veldovens of dat in de tussentijd de veldovens reeds waren vervangen door een ringoven.

Jaren 30

Waarschijnlijk was de grootste concurrent de Belgische import. Bij een excursie van afdeling Nijmegen Nederlandse Bond Technici: “”Steunt de vaderlandsche industrie” en “gebruik Nederlandsch fabricaat” zijn in onzen dagen veelvuldig voorkomende termen. En dan stelt men zich onwillekeurig de vraag: Kan onze industrie tegen buitenlandsche concurreeren? Zijn haar producten van even goede kwaliteit?? Voor zoover het de steenindustrie betreft hebben wij Zaterdag j.l. weer de overtuiging gekregen, dat zij niet slechts met succes tegen buitenlandsche kan concurreeren, maar deze verre overtreft. Wat zijn b.v. de steenen van maatschappij “de Vlietberg” van superieure kwaliteit in vergelijking met de Belgische steenproducten. En een productie van 12 tot 13 miliioen steenen per jaar bewijst voldoende, dat zij gewild zijn.” (De Gelderlander 30/7/1931)

Begin 1934 is er een (dreigend) arbeidsconflict in Gelderland en Overijssel. De directie van de Vlietberg (en die van de Staatjeswaard bij Beuningen) had een loonsverlaging van 10 procent doorgevoerd. Waarschijnlijk wilden andere fabrikanten volgen. De bemiddelaar Jitta stelt een verlaging van 5 procent voor. (PGNC 2/6/1934)

In de jaren 30 werkten er 120 werknemers, waarbij het (nog steeds) vooral seizoenswerk betrof.

Vervolg

De steenfabriek werd in 1975 buiten gebruik gesteld (bijschrift bij F90713 RAN uit 1982). Een foto van de steenfabriek uit 1970 is te zien op F73900 RAN.

Bij het schrijven van boek Monument & Landschap noemt Wingens dat “tegenwoordig” (waarschijnlijk begin jaren 90) steenhandel Van Wijk-Deko hier gevestigd is. Naast de schoorsteen is alleen de directeurswoning en het koetshuis overgebleven (beiden rond 1900 gebouwd).

Momenteel (oktober 2024) lijkt -in ieder geval vanaf de weg- alleen de directeurswoning nog te bestaan. Helaas is het haventje niet te bezoeken.

In 2006 werden de bedrijven en het terrein aangekocht en gesaneerd om ingericht te worden als natuurgebied. Door haar hoogte wordt het terrein als vluchtheuvel gebruikt, vooral voor de grote grazers, bij het periodieke hoogwater.

Wandelen op de Vlietberg

De Vlietberg wordt vooral gebruikt als een mooie wandelroute. Of bij een rondje door de Stadswaard en dan via de dijk weer terug, daarbij een langer rondje langs de Oude Waal verkrijgend. Of als verbinding tussen de Stadswaard en dan een vervolg op de dijk richting Oortjeshekken of het binnendijkse natuurgebied. En niet te vergeten ’t Roosje van Ooy, een terras met prachtig uitzicht.

(Overige) Bronnen en verder lezen

Monument & Landschap in de gemeente Ubbergen, Marc Wingens

Hans Burgers op Noviomagus.

Geldersepoort