Gertrudis van Nijvel: Heilige en Geschiedenis van de Kapel

Gertrudiskapel Hunnerpark, oktober 2023 — Restanten Gertrudiskapel in Hunnerpark, oktober 2023

Vlakbij de voetbrug bij het Hunnerprak staan de restanten van een muur: oude resten van de wallen? Nee: het is de Gertrudiskapel uit de 15e eeuw, die bij de werkzaamheden en het bouwen van de voetbrug weer aan het licht kwam. De kerkelijke geschiedenis gaat echter verder nog verder terug. Wat is de geschiedenis van deze kapel en wie was Gertrudis van Nijvel?

Deze kapel is vernoemd naar Gertrudis van Nijvel. Haar vader Pepijn van Landen was tevens voorvader van Karel de Grote. Gertrudis of Geertruida was de beschermheilige van Nijmegen, voordat Stephanus dit werd.

Voorgeschiedenis: de oude parochiekerk

Merovingische palts

De oudste kerk van Nijmegen was waarschijnlijk een gebouw dat stond binnen de Merovingische palts. Deze palts bevond zich op het oude castellum terrein op het Valkhof. De kerk is waarschijnlijk in het eerste kwart van de 7^e eeuw gebouwd. Waarschijnlijk was het een zogenaamde ‘eigenkerk’: een kerk welke eigendom was van de grondbezitter. Deze kon over de inkomsten beschikken en stelde de bedienaren aan.

Mogelijk is deze Merovingische kerk gesloopt voor de bouw van de palts van Karel de Grote in de tweede helft van de achtste eeuw. Daarbij is ze mogelijk verplaatst naar de locatie waar in de 13^e eeuw de oude parochiekerk van Nijmegen stond.

Oude parochiekerk

De exacte locatie van deze parochiekerk is niet bekend, maar bevindt zich waarschijnlijk in het zuidoostelijke deel van het laat-Romeinse castellum, in de omgeving van de laatmiddeleeuwse Sint Gertrudiskapel. Ten zuiden van de Gertrudiskapel zijn graven gevonden, welke later bekend was onder de naam ‘alden kerckhoff’, oude kerkhof. Mogelijk fungeerde deze kerk in de Karolingische tijd al als parochiekerk, waarbij de bewoners van Nijmegen en omgeving hun doden hier bergraafden. In ieder geval dateert het oudst gevonden graf waarschijnlijk uit deze tijd.

Een mooie tekening is te vinden op bladzijde 30 van het Numega Jaarboek 2014: Karolingisch Nijmegen: de palts en zijn omgeving, Arjan den Braven. (De voorgeschiedenis is voor een belangrijk deel gebaseerd op zijn artikel).

Ook de ouderdom van deze kerk is niet bekend. In ieder geval na 768, het jaar waarin Karel de troon besteeg. De oudste vermelding van de palts dateert uit 777. We weten dat Karel de Grote in dat jaar (en in 804, 806 en 808) Pasen in de “villa” van Nijmegen vierde. Dat betekende dat er op het terrein een kerk of kapel moet zijn geweest. Echter: het is daarbij ook mogelijk dat deze vermelding betrekking heeft op de oude, Merovingische palts.

In ieder geval wordt in de 13^e eeuw de parochiekerk gewijd aan Gertrudis afgebroken. Daarvoor in de plaats kwam de Sint Stevenskerk, op de Hundisberg. Albertus de Grote wijdde deze kerk in 1272 in. Een deel van het kerkhof bleef bestaan en werd het “Oude Kerkhof” genoemd.

Gertrudiskapel uit de 15e eeuw

Het St. Geertruidsbergje rechts, dit bergje ontleende zijn naam aan een Kapel toegewijd aan St. Geertruida, de Kapel stond op een berg, overblijfselen hiervan zijn aanwezig naast de Belvédère, 1895 (Gelderland in Woord en Beeld, 6e jrg., nr.: 22; 22-08-1930 via F45786 RAN)

In het midden van de 15^e eeuw werd op dit Oude Kerkhof een kapel gebouwd. Deze was eveneens aan Gertrudis gewijd en vooral bedoeld voor mensen buiten de Burcht. In 1579 werd ze alweer gesloopt, om plaats te maken voor de uitbreiding van de burcht.

Gevonden

Tijdens de werkzaamheden bij de wallen en aanleg van de voetbrug rond 1883 kwamen resten van de kapel weer tevoorschijn. Deze was voorheen bedolven onder de wallen.

Tijdens het archeologisch onderzoek bij de bouw van het Valkhof kwamen resten van de pastorie boven water.

Gertrudis van Nijvel

De kapel en de voorgaande kapel was vernoemd naar Gertrudis van Nijvel. Maar wie was deze Gertrudis, ook wel Geertruida genoemd.

“Familie-heilige”?

De oorspronkelijke kerk en de kapel is gewijd aan de heilige Gertrudis. Zij werd geboren als Gertrudis van Nijvel in 626. Haar vader was de hofmeier Pippijn of Pepijn van Landen. Haar moeder was Ida van Nijveld, oftewel de heilige Iduberga.

Een andere dochter van Pepijn was Bregga. Bregga (ook een heilige) trouwde met Ansegissus, een zoon van Sint Arnoldus van Metz. Hun zoon was Pepijn van Herstal. Deze Pepijn van Herstal was weer de onwettige vader van Karel Martel. Martel nam de macht van de Merovingische koningen over en wordt gezien als stamvader van de Karolingers.

Karel Martel was vader van Pepijn de Korte. En deze de Korte was weer de vader van Karel de Grote.

Het leven van Gertrudis van Nijvel

In 628 trad ze in het klooster, welke haar moeder na het overlijden van Pepijn had gesticht. Haar moeder treedt ook in en wordt abdis. Wanneer zij overlijdt, volgt Gertrudis haar op 20-jarige leeftijd op. Een groot deel van haar leven bestond uit veel bidden en ze bracht dagen in vasten door. Ze leefde daarbij in armoede, alles wat ze kreeg, gaf ze weg. Ook stichtte ze vele kerken. Op een dag daalde, toen ze zat te bidden, een vlam vanuit de hemel neer naar boven haar hoofd en verlichtte de hele kerk. Verzwakt door het vele vasten, droeg ze de rol van abdis over op haar nicht Wilfetrudis. Daarna begon ze zich op haar dood voor te bereiden en bleef srteng vasten. Ze overleed in 659 op 32 of 33 jarige leeftijd. Niet lang daarna werd ze heilig verklaard. Vooral op het moment dat de Karolingers, haar familie, de macht hadden overgenomen van de Merovingers, begon haar cultus zich in in noord-west Europa te verspreiden.

Verering

Pas op het einde van de middeleeuwen werd Gertrudis een volksheilige. “De eerst tekenen daarvan werden zichtbaar in gebieden waar de bevolking traditioneel weinig ophad met vorsten en andere hogere heren. Vanaf de elfde-twaalfde eeuw stond zij in Friesland en later in Scandinavië bekend als patroon van reizigers en handelaren, in de Hanzesteden droegen koopmansgilden haar naam, net als de verpleeg- en opvanghuizen voor pelgrims en vreemdelingen die in navolging van de abdij in Nijvel in Noord-Duitse steden werden gesticht. Dergelijke huizen waren in Brabant en Limburg nauwelijks te vinden en reizigers zochten hier hun heil eerder bij Jacobus en Christophorus dan bij de heilige uit Nijvel.” (Trouw)

Zij is beschermheilige van ziekenhuizen. Bovendien is zij patrones van de armen en weduwen, van herbergiers, van pelgrims, reizigers en weggebruikers. Dat laatste heeft te maken met de legende dat een ridder ooit een pact met de duivel zou hebben gesloten: hij zal 7 jaar alles krijgen wat hij begeert. Daarna zal de duivel zijn ziel krijgen. Wanneer de 7 jaar bijna verstreken zijn, houdt de ridder een gastmaal voor zijn vrienden. Zijn knecht raadt hem daarbij aan om een beker wijn op Sint Gertrudis te drinken, wat hij dan ook doet. Daarna gaat de ridder naar de afgesproken plek, waar hij de duivel zal ontmoeten. Wanneer hij daar aankomt, vindt hij de duivel opgeknoopt: Gertrudis was hem voor. Gertrudis is tevens heilige van tuin- en veldvruchten. En ze is heilige tegen ratten- en muizenplagen: op 17 maart bevloeide men akkers en vloeren van stallen met water uit haar bronnen, samen met gewijd zand en aarde van de onder haar bescherming staande kerkhoven, om zo van muizen, ratten en ander ongedierte verschoond te blijven.

Familie-heilige of verering?

Hoewel ik geen expert ben, lijkt het logisch dat de voorgaande kerk (en daarmee de kapel) naar Gertrudis zijn vernoemd, omdat ze een familielid van de Karolingers was. Daarbij is het echter ook mogelijk dat de stichter van de kerk en/of kapel slechts aanspraak wilde maken op afstamming van Karel de Grote. Hoewel van een wat later tijdstip, laat Karel van Gelre zijn stamboom opmaken, waarbij hij afstammeling is van onder andere Karel de Grote. Maar het is ook mogelijk dat ze de kerk vernoemd is vanwege haar populariteit of een combinatie daarvan.