Gebrs. Lampe: Rechts het pand van de Gebroeders Lampe, herkenbaar aan het ronde bord bovenop het gebouw de groentemarkt gezien in de richting van de Stikke Hezelstraat, links de gevels van Bahlmann en de HEMA, 1920-1925 (RAN ZN24878)
In 1919 ontwierp de architect Willem Hoffmann op de plaats waar voorheen een koperslagerij had gezeten de winkel voor de Gebroeders Lampe. Deze zaten slechts enkele jaren in dit pand. Vervolgens kwam hier Bata, die het ontwerp van het pand grotendeels intact heeft gelaten. Het gebouw is in 1967 gesloopt om plaats te maken voor de Raiffeisenbank.
Vooraf: Koperslagerij en Verlichtingsartikelen J.L.A. Goette
De winkel in huishoudelijke artikelen van J.L.A. Goette, Gedateerd 1898-1900, er is niet nagegaan of er een tussentijdse verbouwing heeft gevonden (Detail van Ernst Max Kiesel via F38655 RAN)
Voor Lampe zat op het adres Groote Markt 17 J.L.A. Goette, Koperslagerij en Verlichtingsartikelen (Adresboek 1918). Lees hier het artikel:
Personeelsadvertentie Gebr. Lampe (De Gelderlander 9/4/1921)
” Magazijnen Gebrs. Lampe.
Gebrs. Lampe hebben een vermaardheid in Nederland en bezitten in menige plaats van ons land prachtige, moderne ingerichte magazijnen. En Nijmegen heeft thans ook zijn Gebrs. Lampe-magazijn gekregen en wel op de Groote Markt, hoek Stikke Hezelstraat.
De architect, de heer Willem Hoffman, heeft van ‘teerst wat ouderwetsche winkelhuis een moderne modepaleis gemaakt, dat in zijn lichtende kleuren groote levendigheid geeft aan de oude Markt, welke door haar keurige winkelreeksen als tot een nieuw leven ontwaakt. Het magazijn Lampe ontsiert onze Groote Markt niet en biedt reeds vanaf de Burchtstraat een vrolijken en frisschen aanblik door zijn lenige lijnen en heldere tinten.
En reeds van verre vestigt het eenvoudige medaillevormige naambord, dat geheel in de stijl van het modehuis gehouden is en het goed doet in zijn hooge verhevenheid de aandacht op de firma, welke hier haar mode-artikelen voor dames en kinderen te koop en te kijk stelt. En binnen zien de magazijnen er al even keurig en fraai uit als buiten.
Treedt men den winkel binnen, dan wordt het oog gestreeld door de rustige, lichte witte tinten, welke aan den geheelen winkel een deftig uiterlijk geven. De costuum- en blousenkasten staan er bij de hand opgesteld; een gerieflijke paskamer en een practische cassa vergemakkelijken de taak der winkeljuffrouwen en der koopende cliëntèle.
Geslepen en matgehouden glasruiten laten een gematigd licht door, terwijl lichtkroontjes een getemperden glans van electrisch licht bij avond over den witten winkel uitschieten.
De vitrines, eenigzins lager gelegen dan de winkel, bieden ruimschoots gelegenheid om de nouveautés op het gebied van dames- en kinderkleeding in rijke verscheidenheid en in aangename afwisseling te doen bewonderen.
De étaleur kan hier wonderen doen van chic en elegance.
Langs een makkelijken, breeden en rijken trap komt men op de eerste verdieping.
Hier vindt men de costumes- en japonnenafdeeling en zijn tevens drie gezellige paskamertjes ingericht, waar de dames op haar gemak keuze kunnen doen uit de rijke sorteering kleedingstukken.
Een tweede verdieping is ook nog deels voor magazijn ingericht, bevat een ruim privé-kantoor, dat men beneden in kleiner omvang ook treft, en bood tevens gelegenheid tot de inrichting van de ateliers en van een ontspanningslokaal voor het personeel.
De zolderverdieping bevat ook nog groote bergruimten voor confectiegoederen, terwijl het sousterrein ook al benut bleek te zijn om de rijke voorraden goederen der firma een voorloopige plaats te bezorgen.
Met dezen winkel van Gebrs. Lampe is Nijmegen ongetwijfeld een modern magazijn rijker geworden.
De Nijmeegsche aannemer de heer M Koppings heeft de architectonische plannen van den heer J.W. Hoffmann zaakkundig uitgevoerd de heeren Gebr. Koning verzorgden fraai het schilderwerk, terwijl het stucadoorswerk van den heer H. Clemens zeker ook vermelding verdient.
De electrische licht-installatie is aangebracht door de firma Reuser-v. Alphen.” (De Gelderlander 9/4/1919)
1926: Wisburn en Liffmann
Lampe heeft hier slechts enkele jaren ingezeten. Op 24 april 1925 viert Lampe nog een jubileum (De heer W. Laagland is 25 jaar bij Lampe in dienst, De Gelderlander 18/4/1925).
In juli 1926 openen Wisburn en Liffmann hier echter hun tijdelijke vestiging tijdens de verbouwing van hun pand aan de Broerstraat (PGNC 6/7/1926). Bij de heropening van hun pand aan de Broerstraat 35-37 in maart 1927 verlaten zij weer het pand aan de Grote Markt (PGNC 29/3/1927). Daarna lijkt het een tijdlang leeg te staan.
1930: Bata
Links de Stikke Hezelstraat, en de Winkel van de Bata, 1939 (foto ir. J.G. Deur via F13997 RAN CC-BY-SA)
In januari 1930 vestigt Bata zich in het pand. Bata heeft haar schoenfabriek in Tjecho-Slowakije, waar op dat moment 12.000 arbeiders werken. Zij verkoopt daarbij haar schoenen in eigen winkels in Europa, waarbij Nijmegen de 11e winkel in Nederland is. De Bata hanteert een standaard type ontwerp voor haar winkels. Dit ontwerp is gemaakt door de Gebrs. Slee uit Rotterdam (De Gelderlander 17/1/1930). De verbouwing lijkt van binnen te hebben plaats gevonden: er is tot nu toe geen bouwvergunning gevonden.
Het PGNC bij de opening januari 1930 over de veranderingen:
“De meest grondige verandering is wel aangebracht met betrekking tot de verkoopruimte, gelijkvloersch gelegen, die vele malen grooter is geworden dan eerst het geval was; zij beslaat thans een oppervlakte van ongeveer 100M². De toekomstige koopers vinden dus ruimte te over om zich op hun gemak van nieuw schoeisel te kunnen voorzien; het aangename interieur en de gemakkelijke, moderne zetels, zullen het keus maken in deze zaak tot een waar genoegen doen zijn. Voor de dames is een aparte kousen-vitrine ingericht; men brengt immers zoo gaarne harmonie in kleur, tusschen schoeisel en kous? Voor de heeren der schepping is op dezelfde wijze gezorgd; zij kunnen hun keus doen uit een aparte sokken-vitrine.
Etalage-ruimte te over is er in de nieuwe zaak, zoodat men zich een goede voorstelling kan vormen van hetgeen binnen aanwezig moet zijn liefst zeven moderne vitrines, met smaakvol interieur, bevatten een keur-collectie van het fraaiste schoenwerk, dat ook des avond, door de vernuftig aangebracht verlichting, uitstekend tot zijn recht komt.”
Op dat moment is alleen de begane grond als verkoopruimte ingericht. De 2e en 3e verdiepingen doen dienst als magazijn. En mocht daar behoefte aan zijn, dan kan ook de 2e verdieping als verkoopruimte ingericht worden.
“Van de firma’s die aan het totstandkomen van de nieuwe zaak meewerkten, noemen wij in de eerste plaats de aannemersfirma Brandts, die de verbouwing voor haar rekening nam. Het schilderwerk werd verzorgd door de firma Bökkerink, terwijl de firma Heertjens haar zorgen besteedde aan de electrische verlichting. De markiezen tenslotte, worden geleverd en aangebracht door de firma Tesser.” (PGNC 17/1/1930)
Verbouwing 1939
Wel is er een verbouwing aan de voorgevel in 1939. Op de bouwtekening staat Bouwbureau Bata.
D12.404697 Plan tot het wegnemen van een vitrine (gewijzigde versie)
Uiteindelijk wordt het pand in 1967 afgebroken om plaats te maken voor de Raiffeisenbank (tegenwoordig Rabobank). De laatste gebruiker is de kunsthandel B. Pollman geweest.
Het pand van kunsthandel B. Pollmann, vlak voor de afbraak. Op die plek is de Raiffeisenbank gebouwd, 1967 (F86446 RAN)
In 1974 werd een van de afsluitpalen geplaatst in de Vijfringengas, een smal paadje tussen de Grote Markt en de Korenmarkt. het beeld is gemaakt door Guiseppe Roverso. Met zijn 5 ringen en duivelskoppen is het een opvallend paal. Het verwijst zowel naar een huis als naar Mariken van Nieumeghen.
Vijf ringen
Rond 1700 werd de gas vernoemd naar een van de huizen die hieraan stond: “De vijf gulden ringen”, op de hoek van de Vijfringengas en de Grote Markt.
Duivelskoppen
Grote Markt / Vijfringengas : Afsluitpaal voorstellende Moenen en vijf ringen, in 1974 vervaardigd door Giuseppe Roverso.
De hardstenen paal is versierd met 5 ringen, die aan elkaar worden geschakeld door duivelskoppen. De ringen verwijzen naar de naam van het gasje, terwijl de duivelskoppen een verwijzing zijn naar het beroemde verhaal van Mariken van Nimwegen.
Roverso was van oorsprong een Italiaanse beeldhouwer, geboren in 1900 in Chiampo en overleden in 1977 te Nijmegen, 1976 (Jan Cloosterman via F1481RAN CCBYSA)
De duivelskoppen verwijzen naar Mariken van Nieumeghen.
Zoals Dorsoduro opmerkt: “Maar in die vertelling krijgt Mariken na tot inkeer te zijn gekomen slechts drie ringen om hals en armen gelegd als straf.
Guiseppe Roverso
Restauratie St. Stevenskerk: de Italiaanse beeldhouwer Giuseppe Roverso (11 augustus 1900 – 1 juli 1977), januari 1968 (F39277 RAN CC0 tevens Auteursrechthouder)
Giuseppe Roverso (Chiampo, 11 augustus 1900 – Nijmegen, 1 juli 1977) was een Italiaans beeldhouwer en monumentaal kunstenaar.
Hij volgde rond 1928 zijn opleiding aan Scuola Superiore d’Arte Applicata Milano. Zijn vrouw was de dochter van een Nederlandse boer die zich in Frankrijk had gevestigd. In 1965 werd hij genaturaliseerd tot Nederlander. Hij heeft in ieder geval op Semmelinkstraat 48 gewoond.
Roverso werkte onder andere mee aan de lantaarnconsoles in de Utrechtse Binnenstad. Hij was in de jaren als beeldhouwer betrokken bij restauraties: de wederopbouw van de Sint-Stevenskerk in Nijmegen, de kloostergang van de Domkerk in Utrecht en het Duivelshuis in Arnhem.
Werken van Guiseppe Roverso
Acht lantaarnconsoles in Utrecht
Gevelbeelden van vier kerkvaders en de twaalf apostelen, en een reliëf van het wapen van Nijmegen, 1961-1962, voor de Latijnse school, Sint Stevenskerkhof, daarnaast Wapenreliëfs, 1965
Medaillons en gevelbeelden met Maximiliaan van Oostenrijk, Filips de Schone, Karel V, Karel van Gelre, Maarten van Rossum en Willem van Kleef, en een beeld van een lansknecht (1965-1967), Walburgstraat, op het Duivelshuis in Arnhem
Beeld van Stefanus in de Sint-Stevenskerk, Nijmegen
Leeuw, 1971 aan de kerkboog, Grote Marktzijde, Nijmegen
Beeld ‘De vier seizoenen‘ (1974) bij wooncentrum de Meiberg, Nijmegen
Het seniorenflatgebouw De Meiberg (Meijhorst 71ste t/m 73ste straat) ; links het beeld De Vier seizoenen , gemaakt door Giuseppe Roverso, 1992 (Toon Opsteegh via F6092 RAN CCBYSA)
Winkelpand Gebrs. A. Canta Amsterdam Nijmegen aan de zuidzijde van de Grote Markt (op deze plek staat tegenwoordig het pand, de vroegere Vroom & Dreesmann). Links de sigarenzaak van C. van Steensel op de hoek met de Broerstraat, 1900-1902 (F39266 RAN)
In 1888 openen de Gebroeders Canta hun winkel in schrijfwaren en galanteriën aan de Grote Markt.
Op 6-8-1888 richten Arnoldus Hendricus en Antonius Wilhelmus Albertus Canta de vennootschap “Gebr. A. Canta” op, “tot het uitoefenen van den handel in Kantoor-, Schrijf en Teekenbehoeften”. Daarbij worden ze winkeliers, wonenende te Nijmegen genoemd. De acte wordt gepasseerd bij een notaris, A.C. van Wijngaarden, in Rotterdam. De vennootschap wordt opgericht per 1-8 met de deur van 5 jaar en 5 maanden – dus tot eind december 1893. (PGNC 8/8/1888) Op dat moment hebben ze al een winkel in Rotterdam.
Zij zullen dan het J.B. Möller, Magazijn van Schoenen en Laarzen hebben overgenomen. Möller had voor zijn opening in Nijmegen al winkels in Amsterdam en Arnhem (PGNC 31/5/1885). In De Gelderlander 25/3/1888 kondigt Möller de “Finale verkoop” aan en in De Gelderlander 10/6/1888 staat de advertentie dat de winkel op de Groote Markt 36 op 12 juni wordt gesloten. Daarbij wordt de winkel verplaatst naar “Broerstraat No. 5 bij de Groote Markt”, welke een dag later -13 juni- open gaat.
Opening Gebr. A. Canta: “blijken van vooruitgang”
Advertentie Gebroeders A. Canta (De Gelderlander 11/10/1888)
Advertentie Gebr. Canta (PGNC 31/3/1889)
Wanneer de Gebroeders Canta hun winkel in 1888 in Nijmegen openen, is er juist een aantal jaren daarvoor een grote verandering aan de gang: de opkomst van winkelstraten. Winkels worden groter en een aantal straten ( vooral Grote Markt, Broerstraat, Burchtstraat) die voorheen qua functie gemengd waren, worden echte winkelstraten.
“Hoewel menigeen het denkbeeld was toegedaan, dat onder de groote uitbreiding die onze stad in de laatste jaren onderging, de binnenstad zou moeten lijden en de waarde der huizen daar zeer zou verminderen, blijkt dit hoe langer hoe meer niet het geval te zijn. Integendeel met elken dag ziet me in de hoofdstraten blijken van vooruitgang. Ieder doet zijn best zijn bestaande inrichting te verbeteren of uit te breiden, terwijl telkens nieuwe magazijnen worden geopend, die aan de thans zoo hoog opgedreven eischen des tijds voldoen. Zoo werd weer gisterenavond op de Markt een nieuw magazijn geopend door de heeren Gebr. A. Canta, dat ruim voorzien is van kantoor-, schrijf- en teekenbehoeften, fantasie-papieren, lederwerken, luxe-artikelen, reis- en toiletbenoodigdheden, enz. enz. – Al deze voorwerpen zijn zoowel in de winkelkasten als in het magazijn zoodanig tentoongesteld, dat men spoedig een overzicht van het geheel krijgt en als het ware tot koopen wordt uitgelokt. Daar ook de prijzen niet te hoog zijn gesteld, zullen zekere de heeren Canta zich spoedig alhier, evenals te Rotterdam, in eene gevestigde cliënteele kunnen verheugen.” (PGNC 16/8/1888)
In haar artikel ten behoeve van Sinterklaas noemt PGNC 30/11/1890 “Talrijke eenvoudige, practische en sierlijke zaken zijn er uitgestald, ook op de bovenzaal, waar men een groote keuze fantasiemeubeltjes vindt.”
1891 “Passage-Magazijn”
“Wanneer eene stad vooruitgaat, zooals de onze, gebeurt het bijna zonder ophouden dat er een nieuw magazijn bij komt of dat een reeds bestaand wordt verfraaid en uitgebreid. Wij kunnen daarvan niet voortdurend melding maken, hoewel elke poging door onze neringdoende ingezetenen aangewend om de stad te verfraaien lof verdient. Voor de verbetering door de heeren Gebr. Canta aan hun Magazijn aangebracht mogen wij echter eene uitzondering maken, omdat die een eigenaardig karakter heeft. Dit Magazijn, tot heden toe alléén toegang hebbende aan de Markt, werd in verbinding gebracht met een tweede Magazijn aan de Broerstraat, waar een tweede ingang werd gemaakt en een ruime uitstalkast gelegenheid aanbiedt voor een fraaie etalage. Terecht mag daarom deze practische winkel voortaan den naam van “Passage-Magazijn” voeren.” (PGNC 1/9/1891).
In Paradisum spreekt tevens van een verbouwing in 1897: “De zaken lopen goed en dat resulteerde in een grote verbouwing en vergroting van de winkel annex magazijn. De heropening vond plaats op 27 juni 1897 en gelet op de grote belangstelling hebben de gebroeders Canta een nieuw bewijs geleverd van goede smaak en ondernemingsgeest.”
Vervolg
Magazijn de Zon van Vroom en Dreesmann op Grote Markt 2. Rechts C.J.R. Geurts Koloniale Waren en tabaksartikelen op Grote Markt 3. Beiden zullen deel gaan uitmaken van de Passage van Vroom en Dreesmann, foto gedateerd 1910
Uit de acte van 16-12-1897 blijkt, dat de vennootschap alleen nog zal verblijven bij Antonius Wilhelmus Albertus. Wel is bij het opnemen van gelden of het verstrekken daarvan en het aangaan van borgtochten de handtekening van beide nodig.
Op 3-12-1900 wordt de vennootschap ontbonden, waarbij bepaald wordt dat Arnoldus Hendricus de zaak onder dezelfde naam zal voortzetten.
De exacte datum wanneer de winkel aan de Groote Markt (hernummerd van 36 naar nummer 2) door Vroom & Dreesmann gekocht wordt om als haar 2e winkel dienen, is nog niet bekend. Wel opent de Zon van Vroom & Dreesmann hier haar winkel in 1900, die dient als mantel- en stoffenzaak.
Ook wanneer de winkel aan de Broerstraat precies sluit is nog niet bekend, wel dat in augustus 1901 boekhandel Wildenbeest opent in het voormalige pand van Canta.
Op 13-8-1903 wordt Arnoldus Hendricus, handelend onder de firma Gebr. A. Canta, failliet verklaard. Op 31-7-1904 wordt het faillissement beëindigd.
De verwoeste stad gezien vanuit de toren van de St. Dominicuskerk; rechts beneden Vroom & Dreesmann en de Scheidemakersgas, links beneden de achterzijde van de Broerstraat, rechts boven o.a. de verwoeste St. Franciscuskerk, het Carmelklooster en een deel van de St. Augustinuskerk, 3/1944 (GN408 RAN)
“Een halve eeuw Vroom & Dreesmann
Vele stadgenooten zullen het zich nog goed kunnen herinneren, hoe “de Zon” met twee étalages en in het midden een deur, op 6 April 1895 op de Groote Markt opende. Een zaak als iedere andere, maar waar door goed koopmanschap vaart in zat. Na vijf jaar reeds, in 1900, werd, ook op de Markt, een tweede winkel geopend, speciaal in stoffen en confectie. En van dien tijd af is de hooge vlucht begonnen. In 1905 wordt het woonhuis van Vieweg op de Groote Markt geannexeerd; de verbouwing is in 1907 voltooid. De heer N. Dreesmann, de groote bouwmeester en zakenman van creatieve begaafdheid, stichtte drie jaar hierna, in 1910, een filiaal in Venlo, dat in 1912 werd geopend en eveneens zich snel uitbreidde tot aan de laatste verbouwing in 1930.
In Nijmegen stond de uitbreiding van de zaak op de Markt niet stil. De Tijdingzaal van de Nijmeegsche Courant, de zilverwinkel van de fa. Bielen, de poppenwinkel van de fa. Engel, de huizen in de Scheidemakersgas werden bij de volgende verbouwing van 1913 en 1917 aan V. en D. toegevoegd, waar het Nijmeegsch publiek contant uit een steeds grootere sorteering zijn inkoopen kon doen.
In 1922 werd de zaak in Tiel door V. en D. Nijmegen overgenomen en ook dit bedrijf ging onder de bekwame leiding van wijlen den Heer N. Dreesmanne een groote toekomst tegemoet.
Er zijn nog enkele hoogtepunten, waardoor de vlucht van het bedrijf op de groote Markt tot aan zijn noodlottigen ondergang bij het bombardement op 22 Febr. 1944 wordt gekenmerkt. De opening van de passage in de Broerstraat in 1925; het mededirecteurschap van wijlen den Heer A. Dreesmann, vanaf 1 Febr. 1926; de overgang van de fa. Bahlmann naar Vroom en Dreesmann en tenslotte de groote verbouwing, begonnen in 1937.
Na de ramp van 22 Febr. Stond V. en D. op het punt zijn zaken in de verbouwde passage weer op te zetten. De branden in September maakten dit voornemen onmogelijk.
Voor een feestelijkheid, die een besloten karakter had en waarbij receptie en verdere uitnoodigingen waren achterwege gelaten, had de directie Zaterdag l.l. in de “Vereeniging” het voltallige personeel van de bedrijven te Nijmegen, Venlo en Tiel uitgenoodigd. Des morgens werd de dag met een H. Mis in de St. Joseph-kerk begonnen. Daarna had de huldiging van de jubilarissen, den Heer C.J. Willenborg uit Venlo (40 jaar); van Mej. K. de Reijd en de Heeren G. v.d. Maas, B. Benda en J. Rikken uit Nijmegen (25e jaar) plaats. Des middags herdacht de Heer H.J. Heerdink het 50-jarig bestaan in een toespraak, die door den Directeur van de Nijm. Manufacturenhandel van Vroom en Dreesmann, den Heer R.J.P. Vroom, werd beantwoord. Meerdere leden van het personeel voerden hier het woord; de dag verliep daarna in prettigen geest, waartoe leden van het personeel, die een variété-programma uitvoerden, het hunne bijdroegen.” (De Gelderlander 4/3/1946)
De Gelderlander noemt de “groote verbouwing” van 1937. Tot nu toe zijn er echter -behalve van de voorkant van het pand- geen foto’s gevonden.
Deze pagina verzamelt artikelen die reeds over de Grote Markt zijn verschenen. Eerst echter een korte geschiedenis. Beide zullen van tijd tot worden aangevuld.
De Grote Markt is het grote plein in het centrum van Nijmegen en een de belangrijke centrale punten. Op 9 juli 1924 krijgt het officieel de naam “Groote Markt” (wikipedia). Rond 1254 heet het plein “Hundisborch”, later “Honsborch”. In 1425 blijken er twee stenen gebouwen te staan, in een tijd dat het nog zelden voorkwam dat er huizen van steen werden gebouwd (PGNC 20/7/1935).
Kruismarkt
Volgens het Straatnamenregister is de eerstgevonden vermelding in 1410: “Honsborch (later alleen de Z.Z.); de geheele markt, dus ook de Honsborch, heette die Cruys”; daarvoor heette het dus Hondsborh/ Hundisborch (melding uit 1254). De naam Cruys en Cruys Marct en varianten daarop is waarschijnlijk ontstaan omdat er een kruis heeft gestaan, als teken van marktrecht en marktvrede.
De marktvrede rond het kruis was bedoeld om ervoor te zorgen dat iedereen de markt kon bezoeken. Daarbij was de veiligheid van personen en goederen gewaarborgd, ook van de niet-inwonende kooplieden en bezoekers van elders. Mensen werden alleen vervolgd voor misdaden die tijdens de markt zelf werden gepleegd. Deze kruisen konden permanent zijn opgesteld, of tijdelijk worden geplaatst voor de duur van de markt.
Op een kruismarkt kon ook lagere vormen van rechtspraak plaatsvinden.
Blauwe Steen
De Blauwe Steen ligt op de Grote Markt, in de buurt van de kruising met de Broerstraat. Het is een harde natuursteen, afkomstig uit de groeven bij Vinalmont, tussen Luik en Namen. Daarom wordt deze steensoort ook wel ‘Namense’ steen genoemd.
De eerste vermelding van een Blauwe Steen is in 1522, waarbij 2 arbeiders op een dag een ring hebben bevestigd aan de Blauwe Steen. Deze steen lag zeer centraal in de bestaande bebouwing van Nijmegen: op de plaats waar de 4 wijken van Nijmegen samenkwamen: het Sint-Jansvierdel, het Sint-Antonisvierdel, het Broervierdel en het Onze-Lieve-Vrouwenvierdel. De steen werd gebruikt voor rechtspraak over kleinere misdrijven. Daarbij werden mogelijk ook straffen op deze plek uitgevoerd. Bijzonder was de procedure waarbij een verdachte driemaal rond de Blauwe Steen werd geleid: Burgers konden verdachten op borgtocht vrijkopen, zodat ze zich op een later tijdstip voor hun rechtzaak konden melden. In ieder geval heeft deze procedure nog tot 1705 geduurd.
In 1447 is er echter sprake van rechtspraak op de Grote Markt, “aen den Cruys” op de Markt. (Bron: Huis van de Nijmeegse geschiedenis). Daarbij valt mij op, dat de melding van de Blauwe Steen later is dan dat van een kruis. Zowel een Blauwe Steen als een Kruismarkt was niet uniek voor Nijmegen; een kruismarkt kwam veelvuldig voor in noord west Europa.
In ieder geval is de steen ook vervangen in 1647. Bovendien is bekend dat de inmiddels versleten steen in 1939 is vervangen. De laatste vervanging was in 1976, toen de carnavalsvereniging de Blauwe Schuit de steen adopteerde.
Sinds 1984 reikt de Vereniging van Binnenstad Ondernemers elk jaar op deze plek het Blauwe Steentje uit voor iemand, die zich dat jaar voor Nijmegen bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt.
Grote Markt
Een aquarel van Jan (Johannes) van Call (1656-1706) van een marktdag; De St. Stevenskerk, de Kerkboog en naast het Waaggebouw staan de schandpaal en de draaikooi.), 1675-1680 (GN2429 RAN)
“Ook het gebied rond de Sint-Stevenskerk, waarvan de toren gereed kwam in 1326, raakte langzamerhand bebouwd. In de loop van de 14de eeuw verhuisden het stadhuis, het vleeshuis en de waag van de laaggelegen Waaloever naar de Burchtstraat en werd het plein tussen kerk en raadhuis ingericht als marktplaats, de latere Grote Markt. Zo concentreerde zich pal naast het religieuze centrum op de Hundisberg ook de bestuurlijke en economische macht van Nijmegen op de heuvel. Daarmee bereikte de ontwikkeling van de stad, reeds ingezet in de 12de eeuw, een voorlopig hoogtepunt. Het stadscentrum had zijn definitieve plek gekregen.” (Het Grote Geschiedenisboek van Nijmegen, onder redactie van Rob Camps en anderen, bladzijde 45-46).
Op 9 juli 1924 besluit de gemeenteraad officieel tot de naam “Groote Markt”.
Winkels
Op de Grote Markt en haar omgeving werden de eerste eeuwen vooral goederen verkocht op de markt. In de negentiende eeuw, vooral na de ontmanteling van de wallen, ontwikkelde de Grote Markt zich tot een belangrijk winkelgebied. Toch waren er ook daarvóór al winkels: “Ook hier werden in den ouden tijd vele taveernen en logementen van naam aangetroffen en bewijs, dat zich hier een winkelstand ontwikkelde, was wel, dat hier van 1420 tot 1603 de geheele Westzijde werd ingenomen door het Gewandhuis of de Lakenhal. Reeds vroeg in de 15e eeuw werd hier een Vleeschhuis gebouwd. Zooals reeds gezegd, werden hier sinds de vroegste tijden levensmidellenmarkten gehouden, maar reeds in 1659 stonden er winkels, zooals uit een procedure van dat jaar blijkt, toen iemand, naast het huis “in den Bril”, een winkel opende met hetzelfde huisteeken en hem, bij raadsbesluit, gelast werd “geenen bril, maar een ander teycken hebben yttehangen, ende het oude bort intetrekken ende te veranderen, omme daerdoor alle confusies ende disordres voortecomen.” (PGNC 20/7/1935)
Zoals gezegd kwamen er in de 19 eeuw volop winkels aan de Grote Markt. Een belangrijk moment is de vestiging van Bahlmann in 1838; De keten van Bahlmann was een de grondleggers van de winkelketens in Nederland.
De voorgevels van de beide panden van Bahlmann & Co., Manufactuur & Modeartikelen aan de Grote Markt, 1915-1920 (F13420 RAN)
Vestiging Bahlmann op de Grote Markt in 1838 In 1838/1839 opent Bahlmann & Co. haar filiaal in manufacturen in Nijmegen aan de Grote Markt (“in de Burgstraat, Lett. A, No.4). Voorheen zat hier Manufacturenhandel Auwerda. (PGNC 29/5/1838) Het pand gaat als “Roode Hert” in ieder geval terug in de tijd van Alva. In 1908 heeft…
En in 1895 opent “De Zon” van Vroom en Dreesmann haar deuren. Beide winkels zullen uitgroeien tot grote zaken door naastgelegen panden bij de winkel te betrekken.
De voorgevel van het pand van Vroom & Dreesmann na de verbouwing in 1916, Grote Markt, architect Welsing, 4/1916 (F13374 RAN)
In 1895 opent manufacturenzaak “De Zon” van Vroom & Dreesmann haar bescheiden zaak op de Grote Markt. Een 2e zaak volgt in 1900, welke door overnames van omliggende panden zal uitgroeien tot een gigantische, prachtige winkel.
Een van deze winkels was van de firma Heydt/Heijdt. Willem Heydt. Dit pand had Grote Markt 30 als adres (op de locatie waar tegenwoordig Kannenmarkt 2 is). Heydt. was naast winkelier ook amateurcomponist. Naar hem is in Nijmegen de Willem Heijdtstraat vernoemd.
Oscar Leeuw, die in 1926 de verbouwing van de winkel ontwierp, maakte ook het grafmonument op de R.K. begraafplaats aan de Daalseweg. Lees hier over de verbouwing:
Tijdens het bombardement van februari 1944 werd de zuidkant van de Grote Markt zwaar getroffen. Onder andere de grote winkels van Vroom en Dreesmann en de Hema werden daarbij verwoest.
Herbouw
Na de oorlog vond herbouw plaats. De Grote Markt was een van de locaties waar grote gebouwen moesten komen. Over de gehele breedte kwamen nu de Hema en de Vroom & Dreesmann.
Vroom & Dreesmann
Vanuit onder de Kerkboog in de richting van het pand van Vroom & Dreesmann.
Dit pand ligt aan de Grote Markt. Vroom en Dreesmann is er al een tijd niet meer. Op 31 december 2015 werd het bedrijf failliet verklaard, 1954-1955 (Foto Grijpink via F14236 RAN CCBYSA)
De vooroorlogse Vroom & Dreesmann (zie elders op deze pagina) was tijdens het bombardement van februari 1944 verwoest. Daarna kwam het in een noodwinkel op het Keizer Karelplein. In 1955 ging de nieuwe V en D open.
Let ook op de Grote Markt met de geparkeerde auto’s.
Het Hema gebouw aan de Grote Markt is een van de meest roemruchte gebouwen van Nijmegen. De een vindt het een teken van de moderniteit, de ander eenvoudigweg lelijk of stoort zich aan het grote contrast met de historische panden van de Grote Markt. De architect was Abraham Elzas, de huisarchitect van het Bijenkorf concern…
Wanneer “een dezer dagen” met de bouw van het flatgebouw op de hoek van de Augustijnenstraat en Stikke Hezelstraat zal worden begonnen, schrijft de Gelderlander hierover een artikel op 5-7-1954:
Het flatgebouw bestaat uit “vier winkels, waaronder een groot winkelhuis op de hoek met verkoopruimte op de etages en verder woonflats en kantoorruimtes.” Het gebouw is vrijwel net zo hoog als het flatgebouw op Plein 1944. De gevel is aan de kant van de Augustijnenstraat 40 meter breed en aan die van de Stikke Hezelstraat 20 meter. Op de hoek komt een schoorsteen voor de verwarming van het gehele gebouw, verpakt als reclamezuil met lichtvlakken. Op de hoek zullen “eilanden-etalages” komen.
De opdrachtgever is “een van de grootste Levensverzekeringmaatschappijen in ons land.” De archticten zijn H. Brouwer uit Arnhem en F.W. de Vlaming en Amsterdam. De aannemer is N.V. Aannemersbedrijf v.h. B. van Berkel. Op de begane grond komt de damesmodewinkel de Viersprong. Een foto van eind 50 is te vinden op F16552.
Nanking en China
In 1955 verplaatst Nanking haar Chinese restaurant op de Grote Markt 37. In 1952 was ze het eerste Chinese restaurant geweest, dat zich in Nijmegen had gevestigd. In 1953 was Tai Tong op Plein 1944 gevolgd. “De behoefte aan restaurants van dit soort is blijkbaar zo groot dat “Nanking” de grote stap kon doen om zich vanuit de Lange Hezelstraat te verplaatsen naar de Grote Markt 37, naar het pand waarin eerst het café en hotel de Roemer was geplaatst”. “Vooral in verband met het vreemdelingenverkeer is het van belang dat Nijmegen ook op dit gebied iets aparts kan bieden,evenals de andere grote steden in van ons land dit doen.” (Gelderlander 2-5-1955).
Op nummer 36 zal bovendien het restaurant China zich gaan vestigen. (Noviomagus)
In 1924 laat de Nederlandse Hervormde Gemeente het pand naast de kerkboog verbouwen als kantoor. Daarbij laat ze het uiterlijk herstellen naar een 16e/17e eeuws uiterlijk.
Toen de lakenhandel in de 16e eeuw aan betekenis verloren, werd de lakenhal opgedeeld in verschillende panden. Daarbij werd besloten om de doorgang naar de kerk te vergroten, waarvoor in 1542-1543 twee delen werden gesloopt. Daarvoor in de plaats kwam een poort, gebouwd in een in overgangsstijl tussen gotiek en renaissance in, een ontwerp van…
In 1612 werd het huidige gebouw van de Waag gebouwd, ook Boterwaag genoemd, in de Hollandse Renaissancestijl. Naast Waag was het gebouw in gebruik als Vleeshuis en als Hoofdwacht. In 1882 vond een belangrijke verbouwing plaats door stadsarchitect Weve.
Het beeld van Mariken is een van de meest iconische gezichten van Nijmegen. Het werd gemaakt door Vera Tummers-van Hasselt en onthuld in 1957. Zij had in 1953 een uitvoering van het wagenspel gezien en zich afgevraagd waarom er geen beeld van Mariken was. Dit beeld kwam er, een geschenk van Vroom en Dreesmann.
Westzijde van de Groote Markt rond de eeuwwisseling. In het midden de Kerkboog met de naastgelegen Vleeschhouwerij van H.M. van Benthem, geheel links de winkel in huishoudelijke artikelen van J.L.A. Goette. Op de achtergrond de Stevenskerk en -toren op het St. Stevenskerkhof, 1898-1902 (F25452 RAN)
In 1883 opent J.LA. Goette zijn nieuwe winkel aan de Grote Markt 17, naar ontwerp van architecten Giesing en Semmelink. Hij zal hier tot 1918 zijn winkel hebben.
Gebrs. Lampe: Rechts het pand van de Gebroeders Lampe, herkenbaar aan het ronde bord bovenop het gebouw de groentemarkt gezien in de richting van de Stikke Hezelstraat, links de gevels van Bahlmann en de HEMA, 1920-1925 (RAN ZN24878)
In 1919 ontwierp de architect Willem Hoffmann op de plaats waar voorheen een koperslagerij had gezeten de winkel voor de Gebroeders Lampe. Deze zaten slechts enkele jaren in dit pand. Vervolgens kwam hier Bata, die het ontwerp van het pand grotendeels intact heeft gelaten. Het pand is in 1967 gesloopt.
In 1967 vond de sloop plaats van Grote Markt 17, om plaats te maken voor de Raiffeisenbank. De architecten van dit gebouwe waren J.A. de Bel en Ir. H.S. Meulenbelt uit Nijverdal. De aannemer was Aannemersbedrijf v/h G. Tiemstra en Zn. De bank heeft het pand een aantal keren intern als extern laten verbouwen, waarbij…
De gerestaureerde gevels van “d’Oude Laeckenhal”, Grote Markt 23-24 (Fotopersbureau de Gelderlander Auteursrechthouder J.F.M. Trum via F14244 RAN CCBYSA)
De Grote Markt 23 en 24 (huidige adres) maakten in de middeleeuwen onderdeel uit van de lakenhal. In de 16e eeuw werd deze hal opgedeeld in verschillende panden. In 1933 liet Pauw Witjes zijn twee horecapanden samenvoegen en deze -met veel bijval- restaureren naar 16e-17e eeuwse sfeer. Tegenwoordig zit alweer jarenlang Café Daen in het…
Vestiging Bahlmann op de Grote Markt in 1838 In 1838/1839 opent Bahlmann & Co. haar filiaal in manufacturen in Nijmegen aan de Grote Markt (“in de Burgstraat, Lett. A, No.4). Voorheen zat hier Manufacturenhandel Auwerda. (PGNC 29/5/1838) Het pand gaat als “Roode Hert” in ieder geval terug in de tijd van Alva. In 1908 heeft…
In 1895 opent manufacturenzaak “De Zon” van Vroom & Dreesmann haar bescheiden zaak op de Grote Markt. Een 2e zaak volgt in 1900, welke door overnames van omliggende panden zal uitgroeien tot een gigantische, prachtige winkel.
De passage van Vroom en Dreesmann in 1939: merk tevens het bij de Passage getrokken pand links van de bogen op: dit was de winkel van Bielen. (Een gedeelte van de zuidzijde van de Grote Markt, met v.l.n.r. de sigarenzaak van J. van Steensel; de Passage van Vroom en Dreesmann (met de 3 bogen); de apotheek / drogisterij van E.G. Moeijs, en de schoenenzaak van de Gebroeders Raemakers. Rechts de hoek met de Scheidemakersgas. Links de hoek met de Broerstraat), 1939 (ir. J.G. Deur via F14009 RAN CCBYSA)
In 1925 laat Vroom en Dreesmann een passage bouwen tussen de Broerstraat en de Grote Markt. Hiervan is Oscar Leeuw de architect. De passage staat aanvankelijk naast het pand van Bielen, waar in 1902 haar uitbreiding met een 2e winkel had plaatsgevonden. In 1930 zal ook het pand van Bielen (weer) worden gekocht en bij…
De Grote Markt met daarbij de St. Stevenstoren en het Waaggebouw, gezien vanaf ongeveer de “Blauwe Steen”; op de voorgrond een koetsier met rijtuig en in het midden de lantaarnpaal, 1890 (GN642 RAN)
In 1885 had de gemeente op de Grote Markt een gietijzeren lantaarnpaal geplaatst. Vanwege zijn vorm van drie armen met lichten en 1 lamp bovenop werd die lamp ook wel “Burgemeester en Wethouders” genoemd. In de jaren 20 werd deze paal echter verwijderd. https://www.noviomagus.nl/vrijkun21.htm
In 1978 gaf de Verenigde Bedrijven Tiemstra vanwege haar 75-jarige jubileum een lantaarnpaal cadeau aan de gemeente Nijmegen.
De vier-armige lantaarnpaal, gegoten door de Nijmeegse IJzergieterij, aangeboden aan de Gemeente Nijmegen door de firma Tiemstra te Nijmegen, Grote Markt, 5/1978 (Theo Hendriks via F14252 RAN CC0)
Kiosk de Blauwe Steen
De kiosk “De Blauwe Steen”, januari 1991 (Ber van Haren via KN14937-17 RAN CC0)
Grote Markt 32
Gevonden gebruikers
Hieronder staan de tot nu toe gevonden gebruikers weergegeven.
J. Arends
In De Gelderlander 5/5/1905 komt Groote Markt 32 & 35 voor als J. Arends Café-Restaurant, die de “Alleinverkauf unseres Mittelrheinischen Exportbieres” heeft.
“Het Goedkoopste Meubelhuis” van M. Frank
M. Frank heeft in ieder geval in november 1914 zijn “Goedkoopste Meubelhuis” op Groote Markt 32, 35 en 36 (PGNC 19/11/1914)
In zijn advertenties speelt hij regelmatig in op het kopen van meubelen vanwege het huwelijk, met als gevonden koppen: “Huwelijk!!!” (De Gelderlander 20/12/1914), “Groote Opruiming!!! Extra aanbieding voor Jongelui die trouwen gaan!!!” (De Gelderlander 23/2/1918)
In ieder geval is hij in 1918 ’s zondags ook geopend (De Gelderlander 23/2/1918).
In de Gelderlander 16/8/1919 is nog een advertentie van hem gevonden.
Bömers
In juli 1916 is Grote Markt 32 de rijwielhandel van A. Bömers, wanneer er 2 bekwame rijwielreperateurs en 1 bekwame boekhouder of boekhoudster wordt gevraagd. (De Gelderlander 4/7/1916)
In oktober 1916 heeft H. “Beumers”, rijwielhandelaar, zich gevestigd op Grote Markt 32. Hij is dan afkomstig van Den Haag (De Gelderlander 8/10/1916)
In Gelderlander 16/11/1916 en PG]NC 3/12/1916 staat een winkelhuis, Augustijnenstraat 16, te koop met 3 spiegelruiten en circa 15 meter voorfront, “terstond te aanvaarden”. Inlichtingen zijn dan te bekomen bij A Bömers, Grote Markt 32. Ook in februari 1917 is nog een een dergelijke advertentie gevonden.
Dan blijkt hij Augustijnenstraat 16 zelf te kopen: in April 1917 kondigt Bömers de uitverkoop aan, waar tot en met mei 500 rijwielen worden uitverkocht, tot 10 mei “voor de helft vanden prijs”. Hij heeft dan “groote aankoopen van eenige waggons goederen” gedaan en heeft zelf een grote voorraad. Bovendien zal hij zijn zaak van de Groote Markt 32 verplaatsen naar Augustijnenstraat 16 “mijn eigen pand wat ik gekocht heb”. (De Gelderlander 18/4/1917)
Daarna lijkt het pand in gebruik te zijn door bedrijven die er slechts tijdelijk zitten:
Nougatwinkel van J. Groenteman. Dit kan echter ook slechts de aanduiding van een kraam zijn, aangezien het een kermisadvertentie betreft (PGNC 30/9/1917)
Advertentie sigarenverkoop (PGNC 22/2/1919)
A.A. Hijl, agent van “De Telegraaf” en ”De Courant” (PGNC 31/12/1919), mogelijk is de sigarenadvertentie ook van hem
Dames Hoeden-Magazijn L. Luyten (PGNC 7/7/1921). Tot eind december zal P. Luyten in het pand blijven, om daarna de zaak over te brengen naar het aangekocht pand Bisschop Hamerstraat No. 8 (PGNC 16/9/1922)
In mei 1922 staat het pand te koop:
“Het pand gelegen aan de Groote Markt op den hoek van de Vijfringengas, bevattende twee Winkelhuizen aan de Groote Markt 32 en 35 en Bovenhuizen aan de Groote Markt 33 en Vijfringengas 2 met erven samen groot 1.96 Are, te veilen in twee perceelen en massa.” (PGNC 27/5/1922)
Koning van Pruisen
Een foto van dit pand is te zien op F39905 RAN, gedateerd op 1930.
In februari 1923 vraagt H.A.M. Teunissen een verlofvergunning aan voor het schenken van alcoholhoudende dranken op het adres Grote Markt 32 (PGNC 26/2/1923).
In de nieuwjaarsadvertentie is het G.H. Teunissen (dus met andere initialen), Café “Koning van Pruisen” (PGNC 31/12/1923)
In de advertentie “wegens sterfgeval gesloten”, blijkt op de Groote Markt 32 Café G.H. Teunissen te zitten en op Gr. Markt 35 Kruideniers- en Comestibleszaak H.N.F. Teunissen (De Gelderlander 20/2/1925)
Na de oorlog?
Vlak na de oorlog lijkt een bovenetage of in ieder geval een ruimte daarvan (met een ingang aan de Vijfringengas) voor een aantal noodactiviteiten te worden gebruikt:
Van Dijk en Witte kondigen de opening aan voor hun keer- en reparatiewerk vanaf 7 november op Groote Markt 32 (1ste Etage) (Ingang Vijfringengas) (De Gelderlander 4/11/1944)
In ieder geval in 1945 is het café “De Koning van Pruisen”, in een aankondiging voor de missen en katechismus die daar gegeven zullen worden (De Gelderlander 8/2/1945), ingang Vijfringengas (De Gelderlander 25/1/1945)
Kapper Ditshuizen
In 1948 komt J.H. Ditshuizen, kapper voor op Grote Markt 32 en daarnaast J.Th. van Ditshuizen.
Hotel Café Marktzicht
Café Marktzicht van de familie de Haard, gezien vanaf het dak van Vroom & Dreesmann ; P.S. Dit pand heette vroeger Die Vijf Gulden Ringen ; hier zat ooit Hotel Cafe Restaurant De Koning van Pruisen, 9/1977 (Theo Hendriks via F14266 RAN CC0)
In 1955 staat Hotel Café Marktzicht op nummer 32.
Op 4-7-1989 is er een grote brand in het pand. Een foto hiervan is te zien op F50770 RAN. Het gerestaureerde pand is te zien op een foto uit 1991: F30243 RAN
Gemeentelijk Monument
Het pand is geen Gemeentelijk Monument met als tekst van het besluit tot aanwijzing
“Cafébedrijf met bovenwoning.
Door verschillende verbouwingen van het in wezen nog 17e of 18e-eeuwse pand in huidige vorm gebracht huis van drie bouwlagen met pannengedekt schilddak. Bakstenen gevel van drie assen, met op de hoeken pilasters van gestucte blokken en kroonlijst met polychrome rozetten. De pui op de begane grond heeft een gewijzigde indeling binnen resten (vooral de kroonlijs ) van de orspronkelijke houten winkelpui. Op de eerste etage in het midden een klein balkon met smeedijzeren hekwerk en een omlijsting van de balkondeuren met smalle zuiltjes. Ter weerszijden daarvan ramen met stucomlijsting en afgeschuinde bovenhoeken. Op de tweede etage drie openslaande T-vensters met stucomlijsting en eveneens afgeschuinde bovenhoekjes. In het midden boven de goot halfronde dakkapel.De zijgevel van het pand aan de Vijfringengas is geheel gepleisterd met imitatie-natuursteen voegen. Op de etages bevinden zich steeds twee ramen en een blind venster. Op de begane grond een deur, een blind en een ziend venster en een gewijzigde portiekopening.
Bouwjaar: gevel ca. 1875-1880.
Karakteristiek pand aan het hoofdplein van de stad met beeldbepalende werking”
Hoek Grote Markt – Grote Straat
Grote Markt 42 (huidig)
Boekhandel Drukkerij Thieme op de hoek met de Grotestraat ; vroeger heette dit pand De Munt), 1910 (D170 RAN)
Drukkerij Thieme had 80 jaar in dit gezeten. Zie voor een geschiedenis van dit pand de artikelen over de verbouwingen door architect Zoetmulder:
Grote Markt 22 naast de Kerkboog in 16e/17e eeuws uiterlijk, 1928 (A. Klitzsch & Co via F14553 RAN)
In 1924 laat de Nederlandse Hervormde Gemeente het pand naast de kerkboog verbouwen als kantoor. Daarbij laat ze het uiterlijk herstellen naar een 16e/17e eeuws uiterlijk.
Vooraf: Groenten- en Fruitwinkel Pluim en kosterswoning
Het Vruchten en Groentenhuis Lent op Grote Markt 22: De Kerkboog en de westwand, 1905-1910 (F14323 RAN)
Verbouwing in opdracht Nederlands Hervormde Gemeente
Wanneer de Nederlands Hervormde Gemeente eigenaar geworden is van het gebouw is mij nog niet bekend. In ieder geval vindt in 1900 een kleine verbouwing aan de achterzijde plaats, waarbij de heren Kerkvoogden der Ned. Herv. Gemeente de opdrachtgever zijn. J. Knoops Jr., in deze “opzichter van de kerk”, is daarbij de adressant (D12.377989)
Kosterswoning
Vanaf 1899 komt het adres voor als woning van J.W. Schouten, koster bij de Ned Herv kerk Hij komt tot in het Adresboek van 1916 voor.
Waarschijnlijk hebben daarvoor de volgende personen gewoond, afgaande op de vermelding in de Adresboeken en de volgorde:
1893 M.P. Appelboom, oud rijks ambtenaar bij de bel
1893, 1895, 1896, 1898 F. Middendorp, zonder beroep
Daarnaast zijn de volgende personen gevonden in de Adresboeken:
1901 E. v. Donselaar
1909 G v.d. Kleij
1913-1914 en 1915-1916 D.J. Kort, bakker
Groentenhandel J. Pluim
Voordat de voorkant aan de Grote Markt een kantoor werd, was het in gebruik als winkelruimte. Hiervan was J.M. Pluim de laatste winkelier.
1892: J.A. Paijens, winkelier en aanlegger gas- en waterleidingen
1893, 1895, 1896, 1898, 1899: H.M. v. Benthem, slager
1901 tuinman, 1902, 1903 dan fruithandel, 1905 Th. Kort
Verhuizing Groenten en Fruithandel Pluijm van Grote Markt naar Molenstraat (PGNC 28/9/1923)
Pluim zelf komt in de adresboeken voor de eerste keer voor in 1907 als schilder; vanaf 1910 is het “schilder, in groenten en fruit”. Vanaf 1912 tot en met 1922 staat hij vermeld als groentenhandel (Adresboeken 1907 schilder, 1908, 1909, 1910 schilder, in groenten en fruit, 1912 groentenhandel, 1913-1914, 1914-1915, 1915-1916, 1916, 1920, 1922 groentenkoopman)
In september 1923 verhuist hij naar Molenstraat 59.
Herstel naar 16e/17e eeuwse voorgevel
Bestaande Toestand: Plan tot het verbouwen van een winkelhuis tot kantoor met bovenwoning gelegen aan de Groote Markt No 22 te Nijmegen Kadastraal Bekend: Gem. Nijmegen, Sectie C, No 2609 (D12.377991)
Nieuwe Toestand: Plan tot het verbouwen van een winkelhuis tot kantoor met bovenwoning gelegen aan de Groote Markt No 22 te Nijmegen Kadastraal Bekend: Gem. Nijmegen, Sectie C, No 2609 (D12.377991)
In 1924 laat de Ned. Herv. Gemeente het pand verbouwen naar een 16e/17e eeuws uiterlijk. Daarbij is de klokgevel vervangen door een trapgevel.
Bij de kerkboog krijgt het gebouw een ingang en raampje waar voor voorheen twee ramen zaten. Daarnaast komt in het andere booggedeelte een raam.
Vooraan, bij de Grote Markt waar oorspronkelijk de winkel zat, komt het doorgetrokken kantoor. Het andere deel van de kamer en gang dat achter de winkel lag, wordt wachtkamer, met de hierboven genoemde ingang.
Aan de kant van het St Stevenskerkhof lag de keuken, welke een vestibule wordt. Tevens wordt hier de trap naar toe verplaatst.
De belangrijkste wijziging voor de eerste verdieping is de ligging van het trapportaal.
Vervolg
In 1932 Pauw Witjes zijn naastgelegen horecazaken, waar tegenwoordig (juli 2024) alweer jarenlang Café Daen gevestigd is, eveneens verbouwen tot een 16e/17e eeuws uiterlijik.
Boven de Kerkboog op de Grote Markt zijn een leeuw en twee opschriften aangebracht: “Concordia res parvae crescunt discordia maximae dilabuntur” en “Beata Gens Cuius Dominus Spes Eius”. Wat betekenen deze opschriften?
Toen de Lakenhandel ten einde kwam, werd de Lakenhal verbouwd en opgesplitst, waarbij in 1542-1543 de doorgang van de Grote Markt naar de St Stevenskerk was vergroot. In 1605/1606 kwam daarbij een imposante bovenbouw, naar ontwerp van Thomas Singendonck.
In het midden van de Kerkboog werd boven de middenpijler van de boog een leeuw geplaatst, welke het Nijmeegse stadswapen vasthoudt. Aan weerszijden kwam een cartouche. Links staat een Romeins gezegde: “Concordia res parvae crescunt discordia maximae dilabuntur”. Rechts: “Beata gens cuius dominus spes eius” Wat betekenen deze teksten?
Het is goed om te realiseren dat deze cartouches midden in de 80-jarige oorlog werden geplaatst.
Eendracht maakt macht
Op het linker cartouche staat de tekst: “Concordia res parvae crescunt discordia maximae dilabuntur”. Vertaald is dit: “Door eensgezindheid groeit het kleine. Door tweedracht gaat het grote ten onder”.
Herkomst
Meestal wordt Homerus gezien als bedenker van de spreuk: in de Ilias schrijft hij “macht door eenheid”, maar dan in oud-Grieks. Degene die de Latijnse spreuk introduceerde was Gaius Sallustius Crispus (86-ca.35 v.Chr) in zijn boek Bellum Iugurthinum (De oorlog tegen Jugurtha). Daarin beschrijft hij hoe de Romeinen aanvankelijk door de Berberse koning Jugurtha worden verslagen. Maar door zich te verenigen, weten zij uiteindelijk Jugurtha gevangen te nemen.
1579: Eendracht maakt macht bij Unie van Utrecht
De spreuk Eendracht maakt Macht was erg populair in de Nederlanden. De eerste keer dat deze gevonden wordt, is in een spreekwoordenboek “Gemeene Duytsche Spreekwoorden” uit Kampen van 1550.
De Unie van Utrecht van 23-1-1579 gebruikte “Concordia res parvae crescunt” als haar devies: dit was het moment waarop zeven gewesten besloten een Unie te vormen. Van “eendracht” was op dat moment nauwelijks sprake. De eendracht moet daarom vooral gezien worden als tegen de gemeenschappelijke vijand, het machtige Spanje, dat oprukte. 15 dagen daarvoor hadden de zuidelijke gewesten de Unie van Atrecht gesloten, waarbij ze zich overgaven aan de Spaanse bevelhebber.
Wanneer in 1588 de Republiek der Verenigde Nederlanden (1588-1795) wordt uitgeroepen, is “Eendracht maakt macht” haar wapenspreuk en zal dat blijven tot in 1795.
Deze spreuk komt verder voor op bijvoorbeeld muntstukken.
“Beata Gens Cuius Dominus Spes Eius” is afkomstig uit een Psalm. Deze tekst staat in de Statenvertaling als Psalm 33 vertaald als: “Welgelukzalig is het volk welks God de HEERE is”; de psalm vervolgt de regel met “het volk dat Hij Zich ten erve verkoren heeft”. (In het Latijns Vulgaat is het Psalm 32).
Psalm 33 prijst Gods Almacht over de Schepping en Historie (wikipedia), oftewel: “Vermaning tot Gods lof, vanwege Zijn Goddelijke eigenschappen, raad, woord en werken, zo der schepping als der regering, inzonderheid der mensen, tot vernietiging van der goddelozen aanslagen en behoudenis Zijner gelovigen, die zich daarover verblijden en Hem daarom bidden.” (aantekening bij de Statenvertaling; in modern Nederlands geschreven naar de aantekening in de editie van 1657).
De volledige tekst van de Psalm is te vinden op de al genoemde link van de Statenvertaling. Een modern vertaalde versie is te vinden op De Nieuwe Psalm Berijming.
Opvallend is dat de plaquette Psalm 40 lijkt te noemen. Daar komt wel een regel voor “Beatus vir qui posuit Dominum confidentiam suam” (Welgelukzalig is de man, die den HEERE tot zijn vertrouwen stelt…” Statenvertaling). Het is mij nog niet duidelijk waar deze 40 vandaan komt.
Munten
“BEATA GENS CUIUS DOMINUS EIUS” komt ook voor op de munten van Nijmegen die tussen 1602 en 1605 geslagen zijn. Daarvóór was de muntslag van Nijmegen in 1594. In 1605 sloot zij weer, om in 1618-1620 weer tijdelijk open te gaan. Mogelijk werd de tekst ook in die laatste periode gebruikt. Daarna zou Nijmegen rond het einde van de 17e eeuw nog 2 keer voor korte tijd een eigen muntslag hebben (Bron: Nijmeegs Kopergeld, zoals oa vermeld op Noviomagus en duiten.nl).
Belvédere
Het opschrift komt ook terug bij het stadswapen van Nijmegen op de Belvédere. Deze was oorspronkelijk door Gerhard Gröninger gemaakt in 1646. Tegenwoordig hangt er een kopie van Henri Leeuw Jr. en Sr. (Noviomagus).
Leeuw met stadswapen
Een aquarel : In het midden de kerkboog met zonnewijzers; rechts daarvan trapgevels en links gevels met boogafsluiting en achter het dak de toren van de Latijnse school (links) en St. Stevenstoren met kerkdak, 1730 (collectie dr. Jan Brinkhoff via D136 RAN CC0)
In het midden staat een leeuw met het Nijmeegs stadswapen. Op een aquarel uit 1730 is te zien dat op deze plaats al een beeld staat.
Mogelijk is bij de restauratie rond 1885 een nieuw beeld geplaatst: het tijdschrift “Architectura” maakt in juli 1900 een rondwandeling onder begeleiding van architect Weve. Over de Kerkboog schrijft zij onder andere over de pijler in het midden: “Deze pijler, door een kapittel bekroond, steekt buiten den eigenlijken boog en was wellicht bestemd tot dracht van een beeld. Nu is er een gebeeldhouwde leeuw op geplaatst, een schild dragende.” (De Gelderlander 27/7/1900)
De huidige leeuw is een kopie uit 1971, gemaakt door Giuseppe Roverso (wikipedia)
In 1612 werd het huidige gebouw van de Waag gebouwd, ook Boterwaag genoemd, in de Hollandse Renaissancestijl. Naast Waag was het gebouw in gebruik als Vleeshuis en als Hoofdwacht. In 1882 vond een belangrijke verbouwing plaats door stadsarchitect Weve.
Vooraf
In 1612 werd het huidige gebouw van de Waag gebouwd. Daarvoor was er een Vleeschhal of Vleijshuyss van ongeveer 1400: in 1412 is er een vermelding van huis aan de Kannnemarkt, achter uitkomende aan het nieuwe Vleeshuis.
Rond 1592 werd het wachthuis bij de Blauwe Steen afgebroken en naar het Vleijschuyss naast de Waag verplaatst.
1612: Bouw van de Waag
Een aquarel van Jan (Johannes) van Call (1656-1706) met talrijke deftige huizen en strafwerktuigen., zoals de Houten Ezel (een driehoekige balk met de scherpe kant naar boven, tussen twee hoge palen met aan een eind een ezelskop of paardenkop en aan het andere eind een staart, waarop militairen te paard plaats moeten nemen voor langere of kortere tijd als straf). Een ander strafwerktuig bij de Waag is de draaikooi/draaikast voor vrouwen: een soort ijzeren papegaaienkooi waarin vrouwen werden neer- en vastgezet aan de middenpaal, De kooi werd een kwartier of langer hard rondgedraaid, waarna de misdadigster gewoonlijk voor altijd werd verbannen uit de stad, 1675-1680 (Collectie dr. Jan Brinkhoff via D135 RAN CC0)
Rond 1612 werden de Waag en het Vleeschhuis afgebroken, waarna de huidige Waag werd gebouwd naar een ontwerp van Cornelis Janssen van Delft. Dit gebeurde in de Hollandse Renaissancestijl, welke leek op dat van het Waaggebouw van Amsterdam welke een ontwerp van Hendrick de Keyser was.
In het rechter gedeelte zat de daadwerkelijke weegruimte. Karren konden door de de grote deuren aan de voor- en achterzijde rijden om hun vracht te laten wegen.
In deze nieuwe Waag was ook het vleeshuis ondergebracht, deze zat in het linkergedeelte. Het was zowel een slachthuis als vleesmarkt. Dit was tot 1797, toen slagers vlees in hun eigen winkel mochten verkopen.
Wat is een Waag?
In een Waag stond de weegschaal van de stad, en daarmee een belangrijk gebouw. Deze weegschaal werd gebruikt voor het wegen van handelsgoederen. Er was nog geen sprake van eenduidige maten en gewichten zoals we die tegenwoordig kennen: elke stad of regio had haar eigen eenheden. Daarnaast was deze weegschaal een van de weinige, zo niet de enige, waarmee grote gewichten konden gewogen. Deze weegschaal zorgde er dus voor dat er betrouwbaar kon worden gewogen in de plaatselijke meeteenheid, waardoor ook gesjoemel voorkomen werd. Daarnaast was het wegen van belang voor in innen van belastingen.
In de 19e eeuw had een waag geen belang meer door het invoeren van de standaardisatie in maten en gewichten en door de invoering van indirecte in plaats van directe belastingen.
Beeld van de ‘Groote Markt’, rond de jaren tachtig. Westwand van de markt met de Kerkboog en de St. Stevenskerk en -toren. Rechts, het Waaggebouw met de colonnade, de oostelijke zijgevel en het begin van de Kannenmarkt, 1878-1882 (F88944 RAN)
1882 Verbouwing van de Waag door architect Weve
De Waag op de Grote Markt, foto gedateerd 1890 (GN15040 RAN)
In 1886 vindt restauratie plaats door gemeenteearchitect Jan Jacob Weve. Daarbij vervangt hij de colonnade voor een dubbele statietrap. Hiervoor baseert hij zich op een tekening van Abrahem de Haen uit 1732 (annotatie van F88944).
“Nijmegen, 23 Sept.
Men schrijf van hier aan de “Arnh. Ct.”:
De Boterwaag alhier, met wier restauratie men in 1885 aanving, is thans geheel afgewerkt in den stijl, waarin dit gebouw in 1612 werd opgetrokken. De onooglijke veranda, welke vóór dit gebouw stond toen een gedeelte daarvan nog als militaire hoofdwacht werd gebruikt, is verdwenen, en in plaats daarvan twee fraaie hooge trappen, uitloopende op een groot bordes, deel van zand- en deels van baksteen, met hardsteenen treden, aangebracht. De leuningen van deze trappen zijn versierd met vier zittende leeuwen, uit zandsteen gehouwen, die ieder een verschillend wapenschild tusschen de klauwen omklemd houden. Aan den oostelijken en westelijken gevel en in het front van het gebouw worden de wapenschilden van Nijmegen, gedekt met keizerlijke kroon, aangetroffen.
Het gerestaureerde gebouw maakt in de moderne omgeving van de Groote Markt een zeer schoon effect en wordt dan ook door stadgenoot en vreemdeling ten zeerste bewonderd. Engelschen en Duitschers namen reeds, toen het nog niet geheel was afgewerkt, schetsen daarvan. De kosten der restauratie bedroegen ruim f16000. Een woord van lof aan den heer J.J. Weve, gemeente-architect en den beeldhouwer H. Leeuw Sr., die de restauratie voorbereidde, en met zulk een schitterend gevolg ten uitvoer brachten, mag bij vermelding van het bovenstaande niet ontbreken.” (De Gelderlander 24/9/1887)
Rijksmonument
“Rechthoekig, van baksteen opgetrokken gebouw met verdieping en hoog zadeldak, afgesloten door topgevels met grote trappen. Gebouwd in 1612 in renaissancevormen, verwant aan de stijl van Hendrik de Keyser; de verdieping aanvankelijk ingericht als hoofdwacht.
Gerestaureerd in 1886, door Ir J.J. Weve, waarbij een 18e eeuwse galerij werd vervangen door een kopie van het oorspronkelijke bordes en de geveltop der westelijke dakkapel, alsmede de oostelijke dakkapel opnieuw werden opgetrokken.
Inwendig over de Vleeshal in het westelijke deel kruisribgewelven op drie zuilen. “
Toen de lakenhandel in de 16e eeuw aan betekenis verloren, werd de lakenhal opgedeeld in verschillende panden. Daarbij werd besloten om de doorgang naar de kerk te vergroten, waarvoor in 1542-1543 twee delen werden gesloopt. Daarvoor in de plaats kwam een poort, gebouwd in een in overgangsstijl tussen gotiek en renaissance in, een ontwerp van Claes die Waele.
Lakenhal
Eind 14e eeuw werd aan de Grote Markt een 50 meter lange Lakenhal opgericht. De voorkant bestond uit een open galerij met een dichte achtergevel. De begane grond was bestemd voor kleine handelaren; op de eerste verdieping was de lakenhandel. De Stevenskerk was in de middeleeuwen alleen te bereiken via een kleine doorgang in het gewandhuis of lakenhal aan de Grote Markt. Ook de gebouwen van Grote Markt 19-21 en Grote Markt 22-25 (huidige huisnummers) maakten onderdeel uit van deze Lakenhal.
Zoals hierboven staat weergegeven, werd in 1542-1543 besloten de doorgang te verbreden.
Topgevel Kerkboog door Thomas Singendonck
Gevels Grote Markt met links de Kerboog (juli 2024)
In 1605 werd een nieuwe topgevel gebouwd, welke Thomas Singendonck had ontworpen in de stijl van Vredeman de Vries.
Stevenskerkhof: Achterzijde van de Kerkboog met een doorkijk op de Grote Markt, 1920-1925 (Uitg. A.A. van der Borg via F68124 RAN CCBYSA)
Twee jaar later werd aan de achterkant een spiltrap gebouwd.
Een aquarel : In het midden de kerkboog met zonnewijzers; rechts daarvan trapgevels en links gevels met boogafsluiting en achter het dak de toren van de Latijnse school (links) en St. Stevenstoren met kerkdak, 1730 (collectie dr. Jan Brinkhoff via D136 RAN CC0)
Boven de Kerkboog op de Grote Markt zijn een leeuw en twee opschriften aangebracht: “Concordia res parvae crescunt discordia maximae dilabuntur” en “Beata Gens Cuius Dominus Spes Eius”. Wat betekenen deze opschriften?
Chirurgijnskamer tijdens Open Monumentendag (september 2023)
Uitizcht op Grote Markt vanuit Chirugijnskamer, Open Monumentendag (september 2023)
In 1609 kwam de bovengebouw in gebruik van het chirurgijngsgilde. Deze gebruikte het gebouw als vergaderruimte en behandelkamer.
De chirurgijn was een medisch behandelaar. Zij behandelden uitwendige kwalen, zoals aderlating, verzorgen van wonden, bereiden van zalfjes, kruidenaftreksels en laxeermiddelen en het behandelen van botbreuken. Dit onder toezicht van een doktor. Doktoren hielden zich zelf bezig met het stellen van de diagnose en het behandelen van inwendige kwalen. De chirurgijns hadden geen universitaire opleiding gehouden, de doktoren wel.
Tussen 1656 en 1678 was het tevens de medische faculteit van de Kwartierlijke Academie van Nijmegen, waar hier colleges werden gegeven. Waarschijnlijk werden tevens lijken ontleed, waardoor de chirurgijnskamer ook wel “snijkamer” werd genoemd.
Hoewel in 1798 de gildes officieel waren opgeheven, bleven de chirurgijns de kamer nog lange tijd gebruiken. Tevens was het in gebruik door de krijgsraad en het trompetterkorps. Vanaf 1830 gebruikte de kunstenaar H. Wiertz de ruimte als tekenlokaal voor de vereniging “Oefening kweekt kunst”.
1880: Gemeente en restauratie
In 1880 ging de gemeente de ruimte gebruiken. Jan Jacob Weve voerde rond 1885 een restauratie uit.
Daarbij verwijderde Weve de zonnewijzer, die rond het eind van de 17e eeuw was aangebracht.
Stadswapen Nijmegen bij Kerkboog St. Stevenskerkhof (juni 2024)
Aan de achterkant kwam een gevelsteen met het wapen van Nijmegen, gemaakt door Henri Leeuw Sr.
Het jaartal 1606 verwijst naar de reeds genoemde verbouwing door Singendonck.
Vervolg
Wonderlijk genoeg, ondervond de kerkboog weinig schade bij het bombardement van februari 1944. Tussen 1955 een 1972 vond restauratie plaats. Vanaf dat moment was de verdieping in gebruik als woonruimte.
Kijk overigens ook naar de achterkant van de Kerkboog. Deze heeft onder andere een aantal beeldhouwwerken van kopjes.
En let op de oehoe voor het raam. Deze staat er sinds 2019 en is bedoeld om de duiven weg te houden (Indebuurt).
De achterkant van de Kerkboog heeft nog een aantal mooie kopjes. En let op de stenen oehoe voor het raam. Deze staat er sinds 2019 om de duiven af te schrikken (november 2024)
De top van de Kerkboog aan de achterkant met gemeentewapen (november 2024)
Een van de kopjes op de achterkant van de Kerkboog (november 2024)
De gerestaureerde gevels van “d’Oude Laeckenhal”, Grote Markt 23-24 (Fotopersbureau de Gelderlander Auteursrechthouder J.F.M. Trum via F14244 RAN CCBYSA)
De Grote Markt 23 en 24 (huidige adres) maakten in de middeleeuwen onderdeel uit van de lakenhal. In de 16e eeuw werd deze hal opgedeeld in verschillende panden. In 1933 liet Pauw Witjes zijn twee horecapanden samenvoegen en deze -met veel bijval- restaureren naar 16e-17e eeuwse sfeer. Tegenwoordig zit alweer jarenlang Café Daen in het pand.
Vooraf
De ingang van het Hotel “De Koophandel” van de familie F.J.C. Angerhausen; het pand is gelegen naast de Kerkbogen aan de Grote Markt, 1920 (F14086 RAN)
Wanneer de familie de café’s van Grote Markt 23 en 24 openen is nog niet onderzocht. Wel is al gevonden dat J.W. Angerhausen rond 31-3-1903 vergunning krijgt tot de verkoop van sterke drank in het klein (De Gelderlander 1/4/1903 oftewel: het schenken van sterke drank).
Vermeldenswaard zijn de zittingen die de broers L. & H. Stegeman houden, zonen van het Staphorster Boertje. Tegenwoordig is het Staphorster Boertje een “normaal” farmaceutisch bedrijf, het Staphorster Boertje en zijn zonen waren kruidendokters.
De broers Stegeman houden een zitmiddag (De Gelderlander 8/5/1926)
Koop Grote Markt 23 en 24 door Witjes
RAN noemt de foto: Interieur van café Lakenhal, gedateerd 1927: dit zal de Koophandel zijn (Collectie dr. Jan Brinkhoff via D187 RAN CC0)
Verkoop Grote Markt 23
Op 30-9-1925 verkoopt Johanna Frederica Angerhausen (zonder beroep) “het winkelhuis met erf gelegen aan de Groote Markt nummer 23 te Nijmegen Kadastraal bekend in sectie C nummer 2608 groot vijf en veertig centiare” aan Casparus Bernardus de Kleijn (Monteur).
Wanneer Paulus (Pauw) Johannes Witjes Hotel de Koophandel (nummer 23) koopt is mij nog onbekend, in ieder geval opent hij zijn zaak begin1927: eind januari 1937 viert hij zijn 10-jarig bestaan (De Gelderlander 30/1/1937). Daarbij blijkt hij een bergplaats te hebben voor maar liefst 3.000 fietsen (zie advertentie hieronder).
Advertentie Witjes Hotel de Koophandel (De Gelderlander 17/9/1927)
Advertentie Witjes Hotel De Koophandel (De Gelderlander 26/10/1927)
Verkoop Grote Markt 24
Op 20-12-1930 koopt Paulus Johannes Witjes nummer 24: “Het café, plaatselijk gemerkt 24, met erf aan de Groote Markt te Nijmegen, kadastraal bekend Gemeente Nijmegen, sectie C, nommer 2607, groot vijf en veertig centiaren” van Jan Aart Peeman voor 7500 gulden.
Verbouwing naar 16e/17e eeuws uiterlijk
In het midden de Kerkboog (ook wel Stevenspoortje genoemd).
Het geeft toegang tot het achtergelegen Sint-Stevenskerhof die weer toegang verschaft tot de Stevenskerk.
Start bouw: 1542 (architect Claes die Waele). Bouw gereed: 1545.
Verbouwing: 1605 (architect Hans Vredeman de Vries).
Bouwstijl: Gotische Renaissancestijl.
Links Vleeshouwerij Martens, en rechts Hotel “de Koophandel” (A. Klitzsch & Co. via F14553 RAN)
De bovenstaande foto geven de panden in 1928 weer. Het is ons nu te doen om de 2 rechter panden: Hotel de Koophandel van P.J. Witjes en daarnaast voor de helft zichtbaar De Kroon (en merk op dat het pand tussen de Kerkboog en de Koophandel intussen is verbouwd.
Nadat Witjes zowel de Koophandel als de Kroon had gekocht, liet hij de 2 panden weer samentrekken en deze verbouwen om het (weer) een 16e/17e eeuws uiterlijk te geven. Afgaande op het krantenartikel, heeft hij veel zelf gedaan. Daarbij kreeg hij adviezen van Oscar Leeuw en vooral J.L.A.A.M. van Rijckevorsel.
In d’Oude Laeckenhal gaat open (De Gelderlander 18/3/1932)
“In d’Oude Laeckenhal
Op de Markt
Nijmegen heeft geen Raadhuiskelder. In dit opzicht heeft onze stad andere plaatsen niet nagedaan.
Toch heeft zij een blijvende herinnering gekregen aan haar middeleeuwschen handel en verkeer, dat vroeger ook op de Markt samentrok.
Hedenavond wordt dan feestelijk geopend het Hotel-Café-Restaurant “In d’Oude Laeckenhal”, gelegen op de Groote Markt Nos. 23 en 24.
De eigenaar, de heer P.J. Witjes, met gezonde smaak voor het mooi en interessante, dat men bewonderen kan in de bouwwerken onzer vóórvaderen, had er een ruim offer voor over, om zijn beste panden, van ouds “De Koophandel” en de “De Kroon” te doen herstellen, in de stijl van de 16e en 17e eeuw, toen de fraaie lakenhal nog middelpunt was van Nijmeegschen handel en bedrijf.
“De Koophandel” en “De Kroon” waren vroeger twee ourderwetschen verkeers-koffiehuizen, welke zeer geëigend waren om te voldoen aan de eischen, welke de martkbezoekers reeds in de prille ochtenduren stellen, van zich wat te verfrisschen aan een kop koffie of iets anderszins.
Beide cafétjes waren voor eenige jaren in exploitatie bij de Dames Gez. Angerhausen en den heer Gerritsma.
De heer F.J. Witjes kocht “De Koophandel” en later “De Kroon” er bij. En eenmaal in het bezit van beide verlofhuizen, heeft hij ze tot één gemaakt.
Toen de verbouwing van het geheele pand op het tapijt kwam, stond de eigenaar voor de vraag: moet er een nieuw moderne gevel komen of zullen we de pui zoo restaureeren en het interieur zoo inrichten, dat het hier weer de herinnering oproept van vorige bestemming?
Het front van de Markt, van hoek Stikke Hezelstraat tot het hoekhuis Achter de Hoofdwacht, werd in de Middeleeuwen ingenomen door de Lakenhal der stad. De zaal der hal lag op de eerste verdieping en liep ook door de kamers, welke nu nog liggen boven de Kerkboog van St. Steven, welke indertijd als piѐce de milieu stond tusschen typische trapgevels der 16e eeuw, welke aan ons Marktplein zoo’n karakteristieke bekoring gaven.
Beide genoemde verkeerscafé’s, geheel ingericht op het gerief der Markthandelaren, droegen in den onderpui nog duidelijk de sporen van oude bestemming in de zware, hardstenen consoles, welke ’t geheel schragen.
Nu kan men er nog een hardsteenen buitenmuur zien van ongeveer een meter dikte.
In vroeger tijd waren onder de Lakenhal allerlei winkeltjes en taveerntjes ingericht met hun typische luifels.
En het tegenwoordige hotel-café-restaurant.
In de Oude Laeckenhal biedt in huidige gerestaureerde vorm een typisch beeld van hoe het er vroeger op de Markt moet hebben uitgezien.
De heer P. Witjes stond bij zijn restauratieplannen voor geen gemakkelijk werk, maar vond aangename aanmoediging bij het gemeentebestuur en de ambtenaren der gemeente, die hem bij de verbouwingen de ontheffing van gemeentelijke bouwverordeningen toestonden, als noodig waren om de Oude Laeckenhal weer in zijn historisch uiterlijk te kunnen restaureeren.
Dan kreeg de heer P.J. Witjes, die als bouwkundige met veel ambitie, veel zelf deed of liet doen, alle mogelijke voorlichting en medwerking van de heeren Oscar Leeuw en vooral ook van Jhr. Drs. J.L.A.A.M. van Rijckevorsel, lid der commissie tot verzekering eener goede bewaring van Gedenkstukken van Geschiedenis en kunst. Zelfs Dr. Kalff leider van de Ned. Ver. Van Monumentenzorg kwam eenige malen naar Nijmegen om van advies te dienen bij de restauratie van dezen historischen bouw.
Het hotel-café-restaurant in de Oude Laeckenhal is nu klaar.
De 16-eeuwsche trapgeveltjes, welke zich nu sierlijk aanpassen bij de restauratie naast de kerkboog, vormen met de Waag een artistiek historisch hoekje van stijl der Middeleeuwsche bouwmeesters.
Binnen ziet er het in de Oude Laeckenhal in al zijn eenvoud oud-Hollandsch gezellig uit. De oud-eikenhouten lambrizeeringen, de oude pullen en de kannen op de richels, de glas-in-lood ruitjes, de geschuurde tafels, de imitatie-olielampen, alles geven aan het binnenhuis de sfeer van het voor-eeuwsche.
In de Oude Laeckenhal heeft men dit voor op de Oude Raadskelders dat licht en lucht er voldoende kunnen binnendringen, ook al zijn de raampjes wat lager, de plafonds minder hoog dan in moderne zaken.
De heer P.J. Witjes heeft alles in den toon van soberheid en gastvrije gezelligheid gehouden.
De verdiepingen zijn eveneens gerestaureerd. Hier is het hotel voor de marktgasten ingericht en beschikt de waard over twintig kamers met vijftig bedden.
Vanavond is der feestelijke opening “In de Oude Laeckenhal” met zijn gezellig zitje onder de bogen en in de schilderachtige hoekjes.
Oud-Nijmegen herleeft hier, wat iedere rechtgeaarde Nijmegenaar, die nog aan traditie hecht, zal waardeeren.” (De Gelderlander 18/3/1932)
Opvallend genoeg staat iets meer dan een jaar later staat een advertentie dat de zaak te koop is, maar in de volgende jaren blijkt Pauw Witjes nog steeds de eigenaar te zijn (of mogelijk een familielid, dit is nog niet onderzocht).
In augustus van dat jaar is er een openlucht uitvoering van Mariken van Nieumeghen op de Grote Markt. De uitvoerenden gaan op de foto voor de ”Oude Laeckenhal van den heer Witjes” in De Gelderlander 18/8/1933. Een paar dagen later krijgt een figurant, Henk Kramer, een bloemenmand van de eigenaar van de “Oude Laeckenhal”, “wiens restaurant immers daadwerkelijk in het spel betrokken was.” (PGNC 21/8/1933). Eind december 1933 doet P. Witjes een nieuwsjaarsgroet (De Gelderlander 30/12/1933)
In d’Oude Laeckenhal te koop? (De Gelderlander 7/1/1933)
1934 Het Bierkelderke/d’Oude Raatskelder
Opening Bierkelderke (De Gelderlander 19/7/1934)
“…In dit opzicht vindt Oud-Nijmegen oogenblikkelijk een bijzondere beschermer in Dr. van Rijckevorsel, die ook de hand heeft gehad in de reconstructie van den middeleeuwsche kelder van de “d’Oude Laekenhal” bij den renaissance Waaggebouw op de Markt.
Het Koffiehuis “d’Oude Laekenhal” van den heer Pauw Witjes op de Groote Markt is in den lande algemeen bekend.
Dat heeft nu een aantrekkelijkheid meer gekregen, n.l. in de d’Oude Raatskelder of liever Laeckenhaldkelder.
Deze kelder uit de veertiende eeuw is hersteld en bewoonbaar gemaakt en karakteristiek ingericht met oud-Hollandsche meubels.
De oude nissen, waarin vroeger de lampen brandden, zijn bewaard gebleven en beeldenstandjes geworden.
De vroegere stookplaats is nu omgebouwd tot tapkast, waar frisch en best bier geschonken wordt.
Uit een lichtval van zwaar blokglas dringt het licht van de straat binnen- en onder die lichtval vindt men in de kelder nog een vroeger graf.
Het geheele kelderinterieur bleef in stijl en is hoewel kleiner, veel intiemer dan de grootere Raadskelders in ’s-Bosch, Utrecht, Maastricht enz. enz.
Van B. en W., van Commissaris van Politie, van de Inspecteur der Volksgezondheid mocht de heer Pauw Witjes alle mogelijke medewerking ondervinden.
In den kelder blijft verlof.
…
Oud Nijmegen is op de Markt een oude aantrekkelijkheid rijker geworden. Gisterenavond was het er al druk bij de opening. V.V.V. Nijmegen Vooruit was vertegenwoordigd. Veel studenten vonden er met Nijmegenaars een gezellig zitje.”
(De Gelderlander 21/7/1934)
1952 Wijnhuis d’Aloude Laekenhal”
In 1952 verandert de Oude Laeckenhal in een wijnhuis. “Werkende Studenten zorgen voor de bediening en laten de gast de keus uit een grote verscheidenheid van wel tachtig wijnsoorten, waaruit hij een glas kan kiezen of waarvan hij meerdere flessen mee naar huis kan nemen. Ook andere dranken dan wijn worden er in het wijnhuis geschonken; de jenever wordt hier niet verkocht.” (De Gelderlander 2/5/1952)
1953 Taveerne In d’Oude Laeckenhal
Taveerne In d’Oude Laeckenhal (De Gelderlander 6/2/1953
Waarschijnlijk heeft het wijnhuis maar kort bestaan, want op 7 februari 1953 vindt de Heropening plaats van de “geheel verbouwde Hotel-Restaurant Taveerne In d’Oude Laeckenhal” met haar 15e eeuws bierkelderke. De specialiteit van het huis is kip aan ’t spit. (De Gelderlander 6/2/1953).
Waarschijnlijk opent zij in december van dat jaar op de eerste etage bovendien een Oud Hollands restaurant (De Gelderlander 18/12/1953)
De Gelderlander 22/8/1953
De Gelderlander 18/12/1953
Rijksmonument
Het is een Rijksmonument: “Pand, dat oudtijds deel uitmaakte van het Gewandhuis en de Lakenhal. Laat-middeleeuws pand met aan de voorzijde een trapgevel, waarvan het onderstuk in hardsteen uitgevoerd, met tracering, waarin wapenschild boven de deur. Het bovendeel dateert uit 1606. Zwaar gerestaureerd 1931-1932. Aan de achterzijde een puntgevel met vlechtingen.”
1995 Café Daen
Tegenwoordig (juni 2024) zit hier alweer jaren, sinds 1995, café Daen. Daarbij verwijst de “ae” naar de oorspronkelijke schrijfwijze van de Laeckenhal. Haar website geeft tevens de historie weer.
Wonen in Nijmegen 