In 1908 liet de Vereeniging Eigen Hulp een pand bouwen aan de Staringstraat, tegenwoordig Mariënburg en op de hoeken van de Van Broeckhuysenstraat en Tweede Walstraat. De architect was Coenraad Verburgh. Het bestond uit winkels, 3 bovenwoningen, kantoor en bestuurskamer en in de kelder een drank- en bierbottelarij met flessen- en pottenspoeler. Wat was deze Vereeniging Eigen Hulp?
De hoge kosten van levensonderhoud: oprichting Eigen Hulp in Den Haag
Het voornemen om de vereniging “Eigen Hulp” op te richten, lijkt rond 1877 te zijn genomen in Den Haag. Dan bespreekt het Dagblad van Zuid-Holland en ‘s Gravenhage de circulaire van “Eigen Hulp”, waarbij het PGNC 23/5/1877 vervolgens dit artikel bespreekt.
Vaste beloning en de kosten van levensonderhoud
“Wij leven in een tijd, die aan zeer velen zorg en kommer baart, in de eerste plaats aan hen, die door arbeid met de pen of anderen persoonlijken arbeid een vaste belooning genieten, – bedienden van handelshuizen, bankiers en fabrikanten, de geëmploijeerden van spoorwegmaatschappijen en reederijen, de militairen, godsdienstleeraren, onderwijzers, letterkundigen en ambtenaren in dienst van Staat, provincie, gemeente of waterschap, actieven zoowel als gepensionneerden”. Oftewel: ambtenaren en beambten, de niet-arbeiders.
De aanleiding was de kosten van alle levensbehoeften, waarbij loonsverhogingen voor degenen die een vaste beloning krijgen geen gelijke tred hield met de gestegen kosten. Bovendien een verhoging van beloningen niet te verwachten. “Het eenige middel daartegen is, zich zooveel mogelijk zelf hulp te verschaffen en dat kan alleen geschieden door de handen inéén te slaan”. Dit naar het voorbeeld van Oostenrijk, waar inmiddels 47.000 ambtenaren en beambten waren verenigd.
“Eigen Hulp”: Vereniging met districten en 1 hoofdbestuur
Voor Nederland zouden verschillende districten moeten worden opgericht met 1 hoofdbestuur. Aangezien het districtsbestuur het beste op de hoogte is van lokale behoeftes en belangen, zit “Eigen Hulp” een belangrijke rol voor deze districtsbesturen, met een beperkte rol voor het hoofdbestuur.
De districtsbesturen moeten het initiatief nemen tot coöperatieve:
- Coöperatieve spaar- een voorschotkassen en winkelverenigingen
- Zieken- en begrafenisbussen
Oostenrijk als voorbeeld
Het artikel noemt Oostenrijk als voorbeeld. Het zal dan (vooral) gaan om de “Erster Wiener Consum-Verein” die zich vooral richtte op de hogerbetaalde ambtenaren en de hogere middenklasse. Dit in tegenstelling tot de verenigingen die zich richtten op de arbeiders, waarvan Erster Niederösterreichischer Arbeiter-Konsumverein de belangrijkste was. Beide waren opgericht in de jaren 60. En zeker in tegenstelling tot het sterk gepolitiseerde, socialistische Konsumverein Vorwärts
De “Erster Wiener Consum-Verein” was niet-politiek, had de zogenaamde “Rochdale-Neutralität” hadden. Want op haar beurt was zij geïnspireerd op de Engelse voorbeelden, waarbij Rochdale, opgericht in 1844, de belangrijkste was.
District Nijmegen
De eerst gevonden melding in Nijmegen is het PGNC 22/6/1877, waarbij op zaterdag 23 juni een bijeenkomst wordt georganiseerd in de van ’t Nut van het Algemeen voor leden en degenen die alsnog wensen toe te treden. (PGNC 22/6/1877)
Op deze vergadering wordt besloten tot de oprichting van een districtsvereniging “Nijmegen en Omstreken”. Op deze avond waren er “een honderdtal leden en belangstellenden, terwijl door het op dien avond nog later toetreden van nieuwe leden het getal tot ongeveer 200 gestegen is.” Het nieuwe voorlopige bestuur zal daarbij contact opnemen met Den Haag. (PGNC 27/6/1877)
In het PGNC 10/6/1877 blijkt dat de Vereniging over statuten beschikt.
In het artikel van PGNC 13/1/1878 blijkt dat District Nijmegen inmiddels (“reeds vroeger”) contracten heeft gesloten voor het goedkoper leveren van steenkool en brandstoffen. “Thans” is er een reglement vastgesteld, dat door het Hoofdbestuur in Den Haag is bekrachtigd. Het district heeft volgens dat reglement de zorg voor:
- Het oprichten van spaar- en voorschotbanken
- Bevordering van onderwijs door oprichting van scholen ondersteuning van bestaande inrichtingen of vereeniging van belanghebbenden tot dat doel;
- Bevordering van winkelvereeniging en contracten tot aankoop
- Vereenigingen en contracten tot het verkrijgen van geneeskundige hulp en zieken- en begrafenisgelden;
- Geschikte woningen zoo de middelen en omstandigheden dit wenschelijk en mogelijk maken.
Daarbij zal het district worden opgeheven als ze minder dan 25 leden zal tellen. (PGNC 13/1/1878)
Bij het artikel over de opening staat echter “De Coöperatieve Winkelvereeniging dateert van 1881, zijnde bij acte opgenomen in het Staatsblad van 16 Aug. 1881 hare statuten vastgesteld.”
Hetzelfde artikel noemt haar voorgeschiedenis: “Zeer kleintjes begonnen in een lokaal van een huis aan de Nieuwe Markt, werd er dra verhuisd naar een huisje op den Ganzenheuvel, dat spoedig ook bleek te klein te wezen, waarom weer verhuisd werd, toen naar een grooter pand, er zoowat tegenover.
In 1893 was het ledental zoo gestegen, dat men het pand aan de Platenmakerstraat kocht.
En sedert steeg het weer zoo- tot ’n kleine 500- dat men wel verplicht was het gebouw, dat nu daargesteld is, te bouwen.” Het genoemde pand aan de Platenmakerstraat was nummer 7 (wanneer de Gebr. Frank in 1911 hier hun meubelmagazijn hebben).
Het gebouw aan de Mariënburg
Op 17-9-1908 besteedt architect K. Verburgh “het bouwen van een complex Winkelhuizen enz. op een terrein, gelegen hoek Van Broekhuijzen-, Staring- en Walstraat” aan namens der Coöperatieve Winkelvereeniging van het District Nijmegen van “Eigen Hulp”. (De Gelderlander 6/9/1908).
De laagste inschrijver was M.C. Konings met f48.970. In het artikel over de opening blijkt dat niet hij, maar W.J. Knoops de bouwer is geweest. Opvallend, aangezien Knoops met f52.790 de 6 na laagste inschrijver was (De Gelderlander 19/9/1908).
In het Ingezonden artikel in het PGNC:
“Het nieuwe gebouw van de Coöperatieve Winkelvereeniging “Eigen Hulp” te Nijmegen.
Aan de uitnoodiging van het Bestuur tot de leden van de Coöperatieve Winkelvereeniging van “Eigen Hulp” alhier gericht, om op 30 deze hun nieuwe winkelgebouw in oogenschouw te nemen, is ruimschoots gevolg gegeven.
Geen, die daartoe opging, die niet hoogst tevreden was, die zich niet dankbaar gestemd voelde jegens het Bestuur, wegens zijne groote toewijding, waardoor het mogelijk is geweest zoo’n degelijk, tevens smaakvol en in alle opzichten aan de behoeften beantwoordend gebouw daar te stellen.
Door zijn ligging aan Staringstraat- met zijn front daar naartoe gekeerd- Van Broekchuijsen- en 2de Walstraat, trekt z’n monumentaal uiterlijk dadelijk de aandacht, komt ’t door die ligging zoo geheel tot zijn recht.
Ontworpen door den architect C. Verburgh, werd de bouw aangenomen door den heer W.J. Knoops en beiden hebben zij dus alle eer van hun werk.
Een gedetailleerde beschrijving van het gebouw te geven, zou te wijdloopig zijn, daarom wordt maar met het volgende volstaan.
Op den beganen grond bevinden zich de bureaux en zes van elkander afgescheiden vertrekken voor de verschillende winkelneringen (huishoudelijke artikelen, garen en band, sigaren, kruidenierswaren, boter en kaas, sterke-dranken). De 1ste en 2de verdieping bevatten twee uitmuntende bovenhuizen, die dadelijk goed verhuurd werden, één bovenhuis voor het hoofd van het winkelpersoneel en magazijnen. De kelders loopen door onder al de vertrekken, zijn kurkdroog, en bieden de gelegenheid tot het aftappen van dranken. Voor het personeel bestaat een schaft- en een waschlokaal.
De Coöperatieve Winkelvereeniging dateert van 1881, zijnde bij acte opgenomen in het Staatsblad van 16 Aug. 1881 hare statuten vastgesteld.
Zeer kleintjes begonnen in een lokaal van een huis aan de Nieuwe Markt, werd er dra verhuisd naar een huisje op den Ganzenheuvel, dat spoedig ook bleek te klein te wezen, waarom weer verhuisd werd, toen naar een grooter pand, er zoowat tegenover.
In 1893 was het ledental zoo gestegen, dat men het pand aan de Platenmakerstraat kocht.
En sedert steeg het weer zoo- tot ’n kleine 500- dat men wel verplicht was het gebouw, dat nu daargesteld is, te bouwen.
Dat dit alles niet gegaan is zonder “Sturm und Drang” daarvan weten te getuigen de Bestuursleden ’s Graeuwen en Stollé en het naar elders verhuisd oud-Bestuurslid A.J. Cochius.
Dank zij hun energie, natuurlijk ook gesteund door de trouwgebleven leden- de ratten waren toch al druk bezig om het zinkende schip te verlaten- ging de winkel “niet verloren”.
Konden hunne namen in gulden letters, voor een ieder zichtbaar, in den winkel aan de vergetelheid onttrokken worden!
Maar……
Es wär’zu schön gewesen!
……
Es hat nicht sollen sein!
K.F. Caspersz.
Een der medeoprichters van den Winkel in 1881.”
(PGNC 1/10/1909)
De architect Verburgh
C(K)oenraad Verburgh (11-12-1844 Nijmegen – 09-08-1919 Zutphen)
Coenraad (Koenraad) Verburgh was aannemer en architect. Een uitgebreide omschrijving geeft Rob Essers op Noviomagus.
Verburgh heeft naast het pand op de Mariënburg ook een pand in de Gorisstraat (38-42) voor Eigen Hulp ontworpen . Dit zal, afgaande op de advertentie PGNC 9/11/1912 voor de Afdeeling Brandstoffen zijn geweest, dan met huisnummers 40-42.
Vervolg
Er is nog niet onderzocht wat het vervolg van Eigen Hulp is geweest, nog wat precies het vervolg is geweest.
In 1964 en 1966 liet Fa. H. Hoogenboom en Zn. de winkel en de pui op nummers 72-73 verbouwen. Het ontwerp was van F.B. Tromp. In 1985 werden Mariënburg 74 en Van Broeckhuijsenstraat 18 verbouwd naar ontwerp van architectenburo Veugelers BV.
Jarenlang zat op de hoek de Van Broeckhuijsenstraat en Mariënburg de Kunstuitleen, waarbij een foto rond 1990 is te zien op F90743. Op de hoek van Mariënburg en Tweede Walstraat zat jarenlang de Lundia. Ook de Univé heeft er gezeten, in ieder geval in 2013 (zie bovenstaande foto).
Gemeentelijke Monument
Het pand is een gemeentelijk monument. In haar besluit tot aanwijzing staat een uitvoerige omschrijving.
Als waardering:
“Architectuurhistorische waarde
Mariënburg 71-74 / Van Broeckhuijsenstraat 16-18-20-22-24 / Tweede Walstraat 1-3 is een bijzonder complex van winkels en woningen dat in zijn uiterlijke verschijningsvorm redelijk gaaf bewaard is gebleven sinds de vroege 20ste eeuw. Het pand is in de gevels met zorg ontworpen, met zowel duidelijk traditionele 19de-eeuwse elementen, als vooruitstrevende invloeden van het rationalisme. Het is hiermee een vertegenwoordiger van de zogenaamde ‘overgangsarchitectuur’.
Het is in zijn detaillering en ornamentatie (o.a. het gebruik van Bricorna-stenen) een typisch voorbeeld van vroeg 20ste-eeuwse architectuur met invloeden van het 19de-eeuwse eclecticisme, jugendstil en rationalisme. Omdat het om een heel complex gaat, dat oorspronkelijk voor verschillende functies binnen het “Eigen Hulp” programma is ontworpen heeft het gebouw typologische betekenis. Binnen de Nijmeegse binnenstad is het een uniek voorbeeld van een dergelijk complex.
Het interieur bevat nog enige waardevolle details, die ook typisch zijn voor de periode waarin het gebouw is ontworpen.
Over K. Verburg, de architect van het gebouw, is niets bekend.
Stedenbouwkundige waarde
De zuid-westelijke rooilijn van het Mariënburg, dat hier de vorm van een plein aanneemt, wordt bepaald door het complex, dat daarmee dus dit plein domineert. Met zijn waardevolle historische architectuur en markante omvang vormt het pand een sterk beeldbepalend element, dat van stedenbouwkundig belang is voor zowel het Mariënburg, de Tweede Walstraat, als voor de aaneengesloten historische gevelwand van de Van Broeckhuijsenstraat. Op beide hoeken springt vooral de hoekoplossing sterk in het oog.”
(Overige) Bronnen en verder lezen
Coöperatieve Winkelvereeniging “Eigen Hulp”, Noviomagus
Eigen Hulp, Amsterdam op de Kaart
Bijschrift DF3568
wikipedia:
Wonen in Nijmegen 