De Kaaisjouwer van Margriet Hovens

De Kaaisjouwer, beeld van Margriet Hovens met een extra hindernis. Beeld op de Waalkade, oktober 2023

De Kaaisjouwer is een beeld van Margriet Hovens. Dit beeld op de Waalkade is op vrijdag 4 september 2020 onthuld. Het is een herinnering aan de arbeiders die met loodzware zakken op hun rug de schepen aan de Waal laadden en losten.

Het beeld was ternauwernood af: de woensdag daarvoor werden de gegoten stukken aan elkaar gelast en werd het beeld afgewerkt.

Het beeld

Een kaaisjouwer aan het werk; Bedrijvigheid aan de rivier de Waal, 6/6/1906 (B.W. Makkink via F1466 RAN)

Het beeld is 3 meter hoog en gemaakt van aluminium. Het beeld straalt geen zielig figuur uit, maar is een held. Vanaf het begin stond vast dat het een groot beeld moest worden. Daarbij koos Hovens voor aluminium, zodat het beeld als het ware oplicht, ook wanneer de lucht en de Waal grijs lijken.

Het werk is een mengvorm van realisme en “ideealtypische” aspecten.

In 2016 konden Nijmegenaren een foto van hun gezicht opsturen, welke het gezicht van het beeld zou worden. Daarbij koos Hovens voor het hoofd van Frans Brink. De houding is gebaseerd naar een levend model met zak op de rug. Bovendien is de houding van de kaaisjouwer levensecht: de kaaisjouwers liepen met een rechte rug.

Voor de verhouding koos Hovens voor canon 1:9, oftewel de totale lengte van het beeld is 9 keer de lengte van het gezicht. De verhouding 1:9 is een van de ideaaltypische verhoudingen voor het weergeven van een menselijk lichaam. Dorsoduro legt in zijn artikel mooi uit waarom er voor 1:9 gekozen zal zijn.

Daarnaast baseerde ze de handen losjes op de David van Michelangelo en Meunier voor de manier waarop hij de heroïsering van de arbeider verbeeldt.

En daarbij stelt ze in een reactie in de Gelderlander/Stentor: Wat vind U dan van de duidelijke anatomische vervormingen van het werk van Pontormo? Wordt die door u ook in de kunstban gedaan? Anatomische correctheid is geen criterium of iets kunst kan zijn of niet.”

Eerbetoon

Rechts de woningen bij het Valkhofpark, links wat zeilschepen aan de kade. Het beeld staat ongeveer op de plek waar de wagens staan, datering 1920-1925 (F1884 RAN)

Het beeld is een eerbetoon aan de arbeiders die vroeger de vrachten uit de schepen laadden en losten. Daarbij werden zakken vol geschept met bijvoorbeeld kolen of graan. De verbinding tussen kade en schip was een bevend, mal loopplankje. En wanneer er geen paard en wagen voorhanden bracht de kaaisjouwer deze, veelal op hun rug, naar de bestemming. Dat kon een pakhuis vlakbij zijn, maar ook in de bovenstad. Het beeld is een herinnering -en voor veel mensen bewustwording- dat op de Waalkade en de Benedenstad vroeger keihard gewerkt is, om op die manier de welvaart naar de stad te brengen.

De Kaaisjouwers

De kaaisjouwers waren een begrip in de negentiende eeuw en het begin van de 20^ste eeuw. Hijskranen waren op dat moment nog niet veelvuldig in gebruik.

De Gelderlander: “Volgens Van Alphen zijn de verhalen over de arbeiders die in de vervallen Benedenstad woonden nooit goed naar buiten gekomen, omdat de Bovenstadbewoners op hen neerkeken. ,,Ze waren vaak arm, alcoholist en kinderrijk.” Dat er nu alsnog een eerbetoon voor hen komt, vindt hij geweldig voor de nazaten van de sjouwers. ,,Ze zijn er nooit voor bedankt, maar hebben dit echt verdiend.”” https://www.gelderlander.nl/nijmegen/eindelijk-een-terecht-eerbetoon-aan-de-kaaisjouwers~aa8c8b2d9/

De kaaisjouwers hadden hun eigen cultuur met een hechte onderlinge gemeenschap. Met een eigen spraakgebruik en gedragsnormen. Mensen die niets moesten hebben van de mensen in de bovenstad, de politie en buitenstaanderstaanders.

Inzameling

Beeld van de kade uit de jaren vijftig met het door veel werklieden (kaaisjouwers) bezochte Café De Scheepvaart, achtereenvolgens van P. Samson, L. Duits en C. van Herk. Op de achtergrond is, naast een stukje van de oude (vakwerk)spoorbrug, nog een van de voor Nijmegen zo karakteristieke lantaarnklokken te zien, 1955 (Jeroen van Lith via F68651 RAN CCO)

Het beeld is een initiatief van Frank Antonie van Alpen die hiervoor 9 jaar actief is geweest. Zelf is hij een schipperskind en binnenvaartmatroos geweest. Hij is muzikant, schrijver en kunstenaar. In 2011 ontwikkelde hij een expositie “De Kaaisjouwer- Een hard leven aan de Waal” in museum de Stratemakerstoren (sinds 2015 de Bastei), waarbij tevens een boek verscheen. Gerard Alofs was op dat moment directeur. Van Alphen en Alofs bedachten hoe ze de herinnering aan de kaaisjouwer vast kon worden gehouden en kwamen op het idee van een standbeeld. Alofs werd voorzitter van de Stichting Standbeeld de Kaaisjouwer.

De gemeente Nijmegen verstrekte een eerste, kleine subsidie. In 2018 werd de stichting opgericht, waarvan Alofs voorzitter was. In 2019 was er sprake van enige controverse: de gemeente verstrekt 85.00 euro subsidie voor het kunstwerk de Waterwolf, terwijl de stichting al jarenlang bezig was voor haar beeld de Kaaisjouwer. Wél kreeg daardoor het initiatief voor het beeld van de Kaaisjouwer meer aandacht.

Willie Verberck, ondernemer en voorzitter van Aqualink, zorgde ervoor dat 20 bedrijven enthousiast werden en elke 2.500 euro betaalde. Daarnaast kreeg de stichting subidie van het Prins Bernard Cultuurfonds en een aantal andere subsidieverstrekkers. Bovendien vond er een particuliere geldinzameling plaats, onder andere door een benefietavond.

Margriet Hovens

kaaisjouwers op de Waalkade F87241 — Kaaisjouwers op de Waalkade: Het lossen van schepen was zwaar werk: de kaaisjouwers tilden soms vracht tot 80 kilo uit het ruim, 8/1931 (Katholieke Illustratie via F87241 RAN)

Voor het beeld ging de stichting op zoek naar een geschikte kunstenaar. Een monument voor de kaaisjouwer sprak Hovens erg aan. In een interview met IntoNijmegen: De kans om op monumentale schaal te mogen werken aan een intiem beeld dat de nagedachtenis van de arbeiders en verschoppelingen uit de 19^e eeuwse Nijmeegse benedenstad levend moet houden, sprak haar als realistisch beeldhouwer ontzettend aan. “Een standbeeld staat voor iets. Een iets dat meer is dan een oppervlakkig of vluchtig idee” aldus Hovens.”

Margriet Hovens over haarzelf, eveneens in het artikel van de Gelderlander/Stentor: “Ik ben zes jaar lang academisch opgeleid als kunsthistorica met als specialisme het cultuurhistorische begrip, zes jaar lang getraind in de filosofische esthetica met als specialisme het smaakdebat uit de 18e eeuw met als sluitstuk de smaakverhandeling over esthetische oordelen van Immanuel Kant. Ook heb ik drie jaar een kunstscholing mogen ontvangen in de schilderkunst en monumentale vormgeving aan de academies te Maastricht en Breda in mijn jonge jaren. Ik werk sinds 30 jaar aan de ArtEZHogeschool der Kunsten in Arnhem waar jonge kunstproducenten worden opgeleid en waar ik als theoriedocent filosofische esthetica en kunst- en cultuurfilosofie geef. Ik heb twee boekpublicaties op mijn naam staan, uitgegeven in Antwerpen en beide binnenkort ook in een Engelse vertaling beschikbaar: Over Creativiteit uit 2014 en Over Schoonheid uit 2020. Misschien iets om eens te lezen, heren? Daarnaast drijf ik sinds 1985 een klassiek ambachtelijk beeldhouwatelier waar ik mijn particuliere opdrachten en mijn autonome werk realiseer.”