1425/1426, Parkweg 11, Kronenburgerpark Centrum
Toen Nijmegen haar vestingstatus verloor, was het blij dat ze nu eindelijk lucht kon krijgen door haar vestingwerken te slopen. De Kruittoren of Kronenburgertoren is samen met de rest van de muur met torens in het Kronenburgerpark een van de weinige overblijfselen van de middeleeuwse verdedigingswerken. Het was vooral van Rijkswege dat de toren en de muur behouden bleef. Daarbij was het idee om rond de toren een park aan te leggen: het Kronenburgerpark.
Deze toren is 30 meter hoog. De toren heeft 2 geledingen, waarbij elke geleding een weergang met kantelen heeft. De toren bestaat uit 4 verdiepingen. De onderste 2 daarvan hebben koepelgewelven, de 3e een houten zoldering en de 4e de open dakkap. Onderling zijn de verdiepingen verbonden met stenen trappen. Op elke verdieping kon geschut geplaatst worden.
Eerste vermeldingen en functie
Eerste vermelding
In vrijwel alle gevonden artikelen over de Kruittoren wordt het jaartal 1425/1426 genoemd, waaronder de site van Rijksmonumenten.
Van Schevichaven in oktober 1895: “Cronenborch, tegenwoordig Kronenburger toren. Misschien de “Neye taern by der Heselpoorten”, die in 1420 vermeld wordt. Tusschen 1425-26 wordt er bij die Hezelporte weder een nieuwen toren gebouwd. Den naam Cronenborch hoort men voor het eerst in 1511.”
In de Gelderlander 19/9/1941 staat echter: “Deskundigen deelen mede, dat de Kronenburgertoren, de z.g. Kruittoren, dateert omstreeks het jaar 1540 en niet kan teruggebracht worden tot de 15e eeuw.” (De Gelderlander 19/9/1941). Het is mij nog onduidelijk wie deze deskundigen zijn.
Betekenis naam
Tot nu toe is het mij niet bekend waar de naam Kronenburgertoren vandaan komt. Een aantal bronnen noemen dat op de toren een kroon als teken van de keizerskroon zou zijn geplaatst. Op schilderijen (zie hieronder) heb ik tot nu toe 1 aquarel gevonden waarop mogelijk een kroon te zien is. Dat kan creatieve vrijheid zijn geweest; aan de andere kant is het mogelijk dat ik tot nu toe alleen schilderijen gevonden heb met een toren zonder kroon, omdat deze er inmiddels was afgevallen of anderzins verloren is gegaan.
Bescherming Hezelpoort
Een belangrijke reden dat de toren zo hoog is, is dat deze toren oorspronkelijk gebouwd is als hoektoren: vanaf deze plek maakte de stadsmuur een knik. Dit veranderde bij de aanleg van een nieuwe stadsmuur welke de huidige muur met de Roomsche Voet en Sint-Jacobstoren bevat. De Kronenburgertoren had daarbij als belangrijke functie om te zorgen voor de verdediging van de Hezelpoort. Deze lag in een lager gedeelte van Nijmegen, naar de kant van de rivier “en nimmer een der hechtste bolwerken der vesting is geweest”. De Kronenburgertoren kon echter de gehele Benedenstad bestrijken (De Gelderlander, 19/9/1941)
Het is opvallend dat deze toren in haar huidige vorm bewaard is gebleven: in de tijd van bogen en katapulten hadden hoge torens een belangrijk voordeel: hoe hoger, hoe makkelijker te verdedigen. Bij de komst van de kanonnen verdween dit voordeel. Sterker: hoge torens hadden een nadeel: door deze torens met kanonnen te beschieten werd het een gevaar voor de eigen verdedigers vanwege vallende brokstukken. In veel gevallen werden dergelijke hoge torens verlaagd.
Poortje
In hetzelfde artikel schrijft Van Schevichaven over het toegemetselde poortje: “Beneden in sommige torens waren er sortiepoortjes, die met mijngangen in verbinden stonden, zooals men nog ziet in de ruïne van den Waltoren tussen de Belvedere en St.Jorisstraat. Het toegemetselde poortje in den muur links van den Kronenburgertoren, had dezelfde bestemming en werd misschien gemaakt in 1619, althans in dat jaar wordt de stadsmetselaar betaald voor arbeid “aen die minne (mine) by Cronenburger toorn”. (PGNC 27/10/1895)
Van hieruit trok kolonel van Gendt hier uit “toen hij in juli 1672 de Franschen ten koste van zijn leven uit de buitenwerken van Nijmegen verjoeg.” (Ter Haar 1892, geciteerd door Rob Essers).
Gebruik van de toren buiten oorlogen
Een krantenartikel uit 1949 over de Kronenburgertoren noemt dat Nijmegen acht keer de vijand voor haar wallen zag. Het is onbekend of het artikel daarmee de Kronenburgertoren of park bedoeld of de wallen in het algemeen.
Uit hetzelfde artikel blijkt dat de toren ook gebruikt wordt voor terechtstellingen, bijvoorbeeld van David Veiss in 1579. Hierbij gaan mensen in feestelijke kostuums kijken hoe hij wordt gevierendeeld. In vredestijd werd de toren verhuurd door de magistraat. Het artikel noemt: “Nu eens als pakhuis, dan weer als woonplaats van kleine stedelijke ambtenaren. Ja zelfs een tijdlang als “duivenhuis”, want het houden van duiven… ook als gevangenis werd de toren wel gebruikt, vooral om er fruit- en grasdieven in op te sluiten.” (De Gelderlander 14/4/1949)
Restauratie Cuypers en aanleg Kronenburgerpark
Rijksadviseurs de opdracht van het ministerie van financiën om te onderzoeken of het zinvol is de Kronenburgertoren te handhaven. De conclusie eind mei 1876 is: de muur van 1567 met de toren is gaaf bewaard en kan ‘in een fraai en cierlijk wandelpark herschapen’, ‘een cieraad der gemeente Nijmegen’ worden”” (De maakbaarheid van het verleden). Ook bepleitten de adviseurs om een deel van de stadsmuur te behouden; dit is een “welkom motief” voor de parkaanleg.
Financiën is aanvankelijk bereid om ook de Kronenburgertoren aan de gemeente over te dragen. Dit lijkt Victor de Stuers niet raadzaam. Tevens wil hij een gebied rondom de toren Rijkseigendom laten blijven, zodat ook dit gebied beter beschermd kan worden en er met het architectonisch en historisch karakter van het gebouw rekening kan worden gehouden. De toren en de omgeving van 45 meter in de omtrek blijven daarom eigendom van het Rijk. In maart 1881 draagt Domeinen de toren en het omliggende gebied over aan Binnenlandse Zaken.
De staat van de toren
Waar de vestingmuur erg verbrokkeld is, is de onderbouw van de toren nog redelijk gaaf. De tweede geleding is meer aangetast. De resten van de kantelen staan er slecht bij: veel is verbrokkeld en hoewel de oostkant nog op volle hoogte staat, lijkt deze te wankelen.
Voor een grondige renovatie is het schoonmaken van het metselwerk, het aanbrengen van voegwerk, het maken van kraagstenen, spuwers en klinkervloeren aan de galerijen en het openen der schietgaten nodig.
In november 1877 krijgt Cuypers opdracht tot herstel van de toren. De aannemer C.H. Peters zal het werk uitvoeren onder toezicht van J.J. van Langelaar. In 1878 wordt begonnen met het werk. Voor het metselwerk moeten ‘harde oude steenen in kleur en grootte overeenkomend met het oude werk’ gebruikt worden. In 1883 vinden de laatste werkzaamheden plaatst en “plaatst men de keizerskroon op het dak”.
Adelaar als windvaan?
In 1883 wordt dus een adelaar op de Kronenburgertoren geplaatst. Sommige bronnen stellen dat de Kronenburgertoren de naam zou hebben verkregen vanwege de Keizerskroon.
De 1-koppige adelaar uit 1883
De adelaar die door Cuypers is geplaatst heeft maar 1 kop. “…en die met een adelaar als windwijzer prijkt. Een adelaar… zeg ik met opzet. De Nijmeegsche adelaar, dien hij waarschijnlijk moet voorstellen, is het niet, want die is tweekoppig en deze heeft maar éen kop. (…)” (Ter Haar 1892, zoals weergegeven door Rob Essers in zijn straatnamengids)
De adelaar in het wapen van Nijmegen heeft 2 koppen. De adelaar met 2 koppen is namelijk het wapen van het Heilige Roomse Rijk. Toen Nijmegen in 1230 de rechten van vrije rijksstad van het Heilige Roomse Rijk kreeg, verkreeg ze daarbij ook het recht de 2-koppige adelaar als haar wapen te hanteren. Een recht waarop Nijmegen in de middeleeuwen trots zal zijn geweest; het lijkt mij (RE) ondenkbaar dat -mocht er in de middeleeuwen of in de eeuwen daarna- ooit een adelaar als windwijzer zijn geplaatst, dit een andere zou zijn geweest dan een 2-koppige adelaar.
Maar in ieder geval dus een adelaar als windvaan in 1883, waarschijnlijk als teken van voltooiing van de restauratie.
Verwijdering en nieuwe windvaan
De windvaan wordt in 1941 verwijderd. Sinds de “laatste stormen” (De Gelderlander 19/9/1941) was de windvaan uit evenwicht en hing vervaarlijk voorover. Uit een ander artikel blijkt dat intussen een vleugel was afgebroken en dat de keizerskroon, waarop de adelaar stond, gedeeltelijk was vergaan. In 1941 ontbrak echter geld om de adelaar te vervangen.
Daarom moest gewacht worden tot 1953. Daarbij werkten 3 generaties koperslagers van de familie Traurig aan de windwijzer. Vader Traurig, in de tachtig, maakte het drijfwerk van de koperen ringen. De loodgieter Traurig en zijn negentienjarige zoon werkten mee aan de keizerskroon en de vogel. Het artikel noemt het “het nest voor de phoenix”, als een symbool voor de wederopbouw van de stad. (De Gelderlander 28/4/1953) (Een leuk artikel over de firma Traurig vind je hier op Noviomagus).
Windvaan historisch?
.Het is mij onbekend of in de middeleeuwen of op een later tijdstip ooit een windvaan is geplaatst. Op een aantal oude foto’s en schilderijen lijkt geen windvaan te zien te zijn. Het kan echter ooit ook afgevallen zijn en bij schilderijen kan de schilder een creatieve interpretatie hebben weergegeven.
Hieronder staan een aantal details van schilderijen weergegeven. Op het 2e schilderij is er sprake van een vlag, die op de andere schilderijen ontbreekt. ook heeft deze toren iets op de spits, wat een kroontje zou kunnen zijn (hoewel de keizerskroon rond is). Juiste weergave of interpretatie?
Naam Kruittoren
Naast Kronenburgerpark toren wordt de toren ook Kruittoren genoemd. Opvallend dat de toren maar enkele tientallen jaren deze functie heeft gehad: vanaf 1850 was de Kronenburgertoren de plaats waar het kruit in vredestijd was opgeslagen.
Zoals Schevichaven opmerkt, is de naam “Kruittoren” gebonden aan deze functie. En kan deze naam in de loop der tijd verschuiven, op het moment dat in een andere toren het kruit wordt opgeslagen. Tot 1815 had de toren, die wij vooral kennen onder de naam Belvedère, deze functie.
Eigendom Rijk en huur Tuinonderhoud
Om te voorkomen dat de toren zou worden gesloopt, bleef deze eigendom van de Staat. Tot 15 januari 2016 was de Rijksgebouwendienst eigenaar. Vanaf 2016 is de Stichting Monumentenbezit eigenaar van de toren.
In 1883 huurt de gemeente de Kronenburgertoren van de Staat voor f1, aanvankelijk om hier het tuingereedschappen voor het onderhoud van de park te kunnen bergen. ( PGNC 31/7/1883). Deze regeling zal tussen het Rijk en de gemeente jarenlang blijven gelden en wordt elke 5 jaar vernieuwd. In ieder geval tot in de jaren 50 vindt de betaling van 1 gulden plaats.
(PGNC 15/11/1887, PGNC 5/1/1893, PGNC 6/2/1898, De Gelderlander 28/6/1903, De Gelderlander 13/5/1908; in 1913, PGNC 13/1/1913, PGNC 17/8/1918, PGNC 12/5/1923, PGNC 13/6/1928, PGNC 22/3/1933, PGNC 1/3/1939)
Onderhoud 2022
Na de restauratie van Cuypers zijn er nog verschillende onderhoudswerkzaamheden geweest, in ieder geval in 1941 en begin van de jaren 50.
Vorig jaar, 2022, vonden de laatste onderhoudswerkzaamheden plaats: loszittend of ontbrekend metselwerk aan de kantelen wordt hersteld, waar nodig het voegwerk en herstel van natuursteen en de dakbedekking van de omloop werd gerenoveerd. Daarnaast vonden er verfwerkzaamheden plaats, waarbij de windvaan opnieuw werd verguld.
Zoals te zien op de foto, was de toren in die tijd opvallend rood ingepakt.
Huidig gebruik: Atelier en museum
De kunstenaar Johan van Dinteren heeft hier ongeveer 40 jaar zijn atelier. Daarnaast is Grootmoeders keuken er gevestigd, waar je bij een kop koffie allerlei oude keukenspullen kunt bekijken.
Bronnen
wikipedia
Monumentenbezit https://nl.wikipedia.org/wiki/Monumentenbezit
https://www.noviomagus.nl/OudNijmegen/Stadswallen/Kruittoren/Kruittoren.htm
https://monumentenbezit.nl/monumenten/kronerburgertoren/
De maakbaarheid van het verleden. P.J.H. Cuypers als restauratiearchitect(1995)–A.J.C. van Leeuwen
https://www.dbnl.org/tekst/leeu196maak01_01/leeu196maak01_01_0012.php
Onderhoud Kronenburgertoren, 22 oktober 2022
https://monumentenbezit.nl/projecten/onderhoud-kronenburgertoren/
https://www.noviomagus.nl/Vrij/Kruittoren/KruittorenCat.html foto’ van de de huidige tijd (aantal jaren geleden)
https://www.noviomagus.nl/Gastredactie/Berkel/Berkel.htm
PGNC 5/3/1918
Wonen in Nijmegen 