1984 Grotestraat 27 en 33 Benedenstad
Omdat in 1983 Karl Marx 100 jaar is overleden, besluit de gemeente Nijmegen een plaquette op te hangen waar het “ouderlijke huis” van de moeder van Karl Marx heeft gestaan. Henriëtte Presburg heeft hier echter slechts 6 jaar gewoond: zij was geboren in de Nonnenstraat.
Op de plaquette op Grotestraat 33 staat:
“Hier stond het ouderlijk huis
van Henriette Presburg
Moeder van Karl Marx
Karl Marx 1818 -1883″
Verkeerd nummer
De plaquette is geplaatst naar aanleiding van het feit dat Karl Marx 100 jaar was overleden. Op 21 november 1984 werd daarop een plaquette geplaatst op een nieuwbouwwoning in de Grotestraat. Uit een onderzoek in 1989 bleek, dat de plaquette op een verkeerd nummer hing en daarop is de plaquette naar nummer 33 verplaatst.
Ouderlijk huis?
Henriëtte heeft inderdaad gewoond op het adres wat nu Grotestraat 33 is, toendertijd D 232 genummerd. Het huis stond bekend als “’t Swarte Schild” en bestond sinds 1482.
Ze is echter geboren in de Nonnenstraat. Zij is daar geboren 20 september 1788 en is de een na oudste uit een gezin van 5 kinderen. Haar vader was Isaac Heyman Presburg of Presborg (Presborg 1747 – Nijmegen 3 mei 1832) en haar moeder Nanette Salomons Cohen (Amsterdam, 1754 – Nijmegen 7 april 1833). Daarbij lijkt Isaac zo te zien zijn achternaam ontleent te hebben aan zijn geboorteplaats. Hij kwam in 1775 vanuit Presborg (Het huidige Bratislava, Slowakije) naar Nijmegen. Isaac was koopman in textiel en daarbij voorzanger van de Joodse gemeente. De synagoge hiervan staat eveneens in de Nonnenstraat. In 1808 verhuisde het gezin naar de huidige Grotestraat 33.
Op 22 september 1814 trouwt ze in de synagoge aan de Nonnenstraat met de advocaat Heinrich Marx. Zij krijgt een bruidsschat van twintigduizend gulden mee, wat laat zien dat de Presburgs welvarend waren.
Na het huwelijk vertrekken zij naar Trier, de woonplaats van Heinrich. Zij heeft dan 6 jaar gewoond in de Grotestraat. Dus “ouderlijk huis”?: feitelijk komt het huis in de Nonnenstraat waar zij en haar broers en zussen geboren zijn en waar zij 20 jaar heeft gewoond meer in aanmerking.
Terug naar Nijmegen
Zij is in ieder geval nog 1 keer terug naar Nijmegen geweest, voor de bevalling van haar derde kind Hermann op 12 augustus 1819. Mogelijk was de kleine Karl toen bij haar. Daarnaast is ze waarschijnlijk op de bruiloften van haar broers en zussen in Nijmegen geweest, waar Karl mogelijk op 2-jarige leeftijd bij aanwezig was.
Karl Marx zelf is in ieder geval 1 keer in Nijmegen geweest: hij bezoekt op 17-jarige leeftijd zijn oom Marcus, die op de Grotestraat woont
Verdere leven in Trier
Na de bruiloft in 1814 is het gezin in Trier gaan wonen. In ongeveer 1820 laat Heinrich zich protestants dopen om zijn beroep uit te kunnen oefenen. Hun 7 kinderen werden in 1824 gedoopt. Henriëtte wachtte totdat haar ouders overleden waren en liet zich in 1825 dopen.
Henriëtte zal op 30 november 1863 in Trier overlijden
Moeder-zoon relatie
De relatie tussen moeder en zoon was in ieder geval niet gemakkelijk. Karl was in ieder geval geen gemakkelijke zoon: ““Zoals ook haar man werd Henriette Marx-Presburg geplaagd door de zorg dat haar zoon Karl al vroegtijdig zijn radicaal-revolutionaire ideeën ten toon spreidde. Zo moest zij aanzien hoe zijn naam tot schrik van de Europese regeringen werd, hoe hij het vuur van de oproer aanwakkerde, hoe hij van land tot land gejaagd werd, als een balling achtervolgd, gevreesd en vaak uitgehongerd. Zelfs met de gedachte dat hij een groot denker was en als een van de machtigste en origineelste denkers van zijn tijd erkend werd, vond zij geen genoegen voor de pijn en het leed dat zij hierdoor te dragen kreeg”, aldus een van zijn biografen, die concludeert: “Het was de ironie van het leven dat hij de hoop van duizenden mensen wekte, terwijl hij daardoor zijn moeder ongelukkig maakte.” (Huis van de Nijmeegese Geschiedenis)
Als vrije publicist zat Karl geregeld in geldnood. Hoewel ze hem een aantal keren met schulden heeft geholpen, weigerde ze een voorschot op de erfenis uit te keren. Zijn oom Lion Philips -grootvader van de grondleggers van het Philips concern- was een tabakshandelaar in Zaltbommel. Bij hem had Marx meer succes: hier krijg hij wel bedragen los en soms logisch. Zo is zijn uiteindelijk belangrijkste werk, Das Kapital, deels in Zaltbommel geschreven. Toen zijn moeder overleed, kwam zijn erfenis los
Plaquette Nummer 27
Bij een van de woningen vlak ernaast hangt een soortgelijke plaquette. Deze is echter leeg: op deze plek hing aanvankelijk de plaquette dat hier het ouderlijk huis van Henriëtte Presburg was.
Bronnen en meer lezen:
Ouderlijk huis Marx’ moeder: Niet de Grotestraat maar de Nonnenstraat, René van Hoften in de Nijmeegse Stadskrant, mei 2009
Henriëtte Presburg, Wikipedia
Gedenkplaat Moeder Karl Marx, Huis van de Nijmeegse Geschiedenis
Hoe Nederlands was Marx?, Hans Goedkoop en Kees Zandvliet
De 14e maart en de familie Presburg, Geert Kusters, 2016 (site werkt inmiddels niet meer, april 2024)
Wonen in Nijmegen 