Moeder Gods Jan van Eijk

1960 Titus Bransmakapel Kroonstraat 114 Centrum

Moeder Gods moaïiek van Jan van Eijk bij Titus Brandsmakapel 202308 — Moeder God, mozaïek van Jan van Eijk bij Titus Brandsmakapel, augustus 2023

Boven de ingang van het vroegere Titus Brandsmakapel hangt “De Moeder Gods”. Het beeldt Maria en Kind af, een glasmozaïek van Jan van Eijk. Naast het feit dat het werk een mozaïek betreft, lijkt ook inhoud geïnspireerd te zijn op iconen van de oosterse kerk. Kortom: wat zien we op dit werk?

Het werk “behoort tot de monumentale kunst uit de wederopbouwperiode (1946-1965). In deze periode werkten architecten regelmatig samen met kunstenaars. Daardoor werden kunstwerken vaak mooi opgenomen in onderdelen van gebouwen…Hij ligt aan het einde van de as die rechtstreeks voert naar het heiligdom van de kapel. Van dezelfde kunstenaar is de schildering van Christus op de achterwand.”” (KOS)

Titus Brandsmakapel en Karmelieten

Zoals gezegd hangt het werk boven de ingang van de Titus Brandsmakapel. Deze wordt nog steeds zo genoemd, hoewel het haar religieuze functie inmiddels is kwijtgeraakt.

Titus Brandsma was van de Karmelieter orde. De kapel staat op de plek waar hij in de oorlog door de Duitsers werd opgepakt. In 1942 is hij vermoordt in het concentratiekamp Dachau.

Architectuur kapel

De architect Pieter Dijkema ontwierp de kapel in 1960. Daarbij verwijst hij naar het kamp, de barak en de gevangeniscel van Titus Brandsma. Voor de kapel staat een 12,5 meter hoge pyloon (steurtoren): een verwijzing naar een wachttoren. Tussen de palen hangt een bronzen plastiek van Frans Verhaak in de vorm van een mitrailleur.

Wat zien we?

Over dit werk is zeer weinig te vinden. Daarnaast heb ik (RE) tot nu weinig afbeeldingen van het werk van Jan van Eijk gevonden.

Bij het zien van het werk kom ik op een aantal gedachten en vragen, hopelijk zal ik een deel daarvan ooit kunnen beantwoorden (en mocht u kennis over dit werk, Jan van Eijk hebben, reageer graag).

Allereerst wil ik hierbij stellen dat ik nadrukkelijk geen kunsthistoricus of godgeleerde ben. Ik hoop dat ik hieronder voldoende onderscheid heb gemaakt tussen wat ik in bronnen heb gevonden en mijn eigen interpretatie.

Mede na het raadplegen van een aantal bronnen, zie ik de volgende dingen op het mozaïek, die ik hieronder verder zal behandelen.

Maria en Jezus
Rood, waarschijnlijk op de hand van Jezus?
Blauw, waarschijnlijk de mantel van Maria
12 sterren rond het hoofd van Maria
Een kroon op het hoofd van Maria
Stralen (of bladeren?) achter Maria
Een sikkel onderaan
Groen, rechtsonder
Geel: een kroon rond Maria? Gele cirkels als wangen? Een cirkel rond de hand (van Jezus), Gele omlijsting
Wit/grijs: puur achtergrond?

Maria en Jezus

Allereerst zien we Maria en Jezus. Het schilderij van van Eijk wordt Moeder Gods genoemd. Bij de benaming Maria, Moeder Gods wordt benadrukt dat Maria, waaruit Jezus werd geboren, werkelijk de moeder van God is. Jezus is daarbij de tweede in de heilige 3-eenheid: Vader, Zoon en de Heilige Geest. Daarbij is Maria altijd maagd gebleven. Het feest wordt gevierd op 1 januari.

Daarbij kijkt Maria Jezus niet aan, maar de toeschouwer. Dit is om aan te geven dat zij de weg naar Jezus is. Tijdens en na de oorlog werd er volop aan Maria gebeden, dus de keuze van het thema van Maria Moeder Gods als mozaïek boven de ingang lijkt een logische.

Daarbij is Jezus niet als baby afgebeeld. Hier is duidelijk de invloed van de zogenaamde Hodegetria (Wikipedia en hieronder) zichtbaar: “Het ‘kind’ heeft niets kinderlijks: het is een kleine volwassene, geboren met een volwassen geest, die in de linkerhand een boekrol (de Heilige Schrift) vasthoudt, en met de rechterhand een zegenend gebaar maakt (zoals de Pantocrator): dit is de Emmanuël (God-met-ons), de voorstelling van een baardeloze Christus, het symbool van de verlossing, van de tijdloze heilsbelofte van God.”

Beiden kijken serieus, plechtig.

Blauw

Vanaf de (late) middeleeuwen wordt Maria als moeder Gods meestal afgebeeld met blauwe mantel. Deze verwijst naar haar maagdelijkheid en naar het hemelse. Qua iconografie zou het blauw bij Maria Moeder Gods kloppen. Het is echter niet zeer duidelijk bij wie het blauw behoort. Lijkt het in ieder geval de sluier/mantel van Maria te betreffen? Maar waarom is dan de rest van de mantel/sluier niet ingekleurd? Artistieke vrijheid of is er meer aan de hand?

Duidelijk is het echter niet, aangezien een deel van het blauw ook door Jezus blijkt te gaan? Heeft Hij een blauw mantel aan, met wit tuniek? Of is het blauw zijn eigen vorm en zo ja, wat stelt het voor?

Rood, de hand van Jezus?

Detail Maria Moeder Gods Jan van Eijk rode hand

Het is niet helemaal duidelijk van wie de hand is, maar het meest logische is dat dit de hand en arm van Jezus is. Op Maria met Jezus schilderijen wordt soms ook een vooraankondiging van het Lijden van Jezus weergegeven. Dat lijkt hier ook het geval te zijn.

Op de hand is een rode cirkel geplaatst. Dit is of een rechtstreeks verwijzing naar het bloed. Het kan ook een symbolische druiventros zijn, welke ook een verwijzing is naar het bloed van Christus.

En heeft Hij in zijn andere hand (in de sikkel), boekrollen (tussen de sikkel en uitgestoken hand) vast?

Een kroon op het hoofd van Maria

Detail Maria Moeder Gods Jan van Eijk Kroon van Maria

Maria Koningin, of Heilige Maagd Maria, Koningin van hemel en aarde (Maria Regina) is een van de eretitels van Maria. Maria zou na het overlijden van Jezus en haarzelf gekroond zijn tot “Koningin van Hemel en Aarde”. Hoewel dit niet specifiek in de Bijbel voorkomt, komt deze uiting van Maria al sinds de middeleeuwen voor, zowel in de katholieke als orthodoxe kerk.

De basis hiervoor is het evangelie volgens Lucas “Hierin staat onder andere over Jezus geschreven, dat aan zijn koningschap geen einde komt. Hieruit is afgeleid, dat zijn Moeder Maria koningin is. Maria schenkt de mensen haar Zoon en dit tot verlossing van alle zonden. Maria neemt dan ook deel aan het verlossingswerk van haar Zoon en dus ook aan zijn koningschap….

Koningin Maria is de beschermheilige van de eeuwige redding van de mensen en zij is hierdoor medeverlosser. Door de verlossing van de dood en schuld kunnen de mensen het Rijk Gods binnengaan.” https://mariakamer.nl/verdieping/

(Het feest van Maria Koningin is ingevoerd in 1953-1954. Oorspronkelijk – en ook in 1960 toen van Eijk het werk heeft gemaakt, werd het gevierd op 31 mei. Vanaf het Tweede Vaticaans Concilie (1969) is dit feest op 22 augustus).

12 sterren rond het hoofd van Maria

Detail Maria Moeder Gods Jan van Eijk: 12 sterren rond haar hoofd

Als Maria Koningen heeft ze 12 steren rond haar hoofd. Dit zijn de 12 stammen van Judea.

De maansikkel onderaan en de stralenkrans achter Maria

De maansikkel achter Mara (Detail Maria Moeder Gods Jan van Eijk)

De stralenkrans of ster achter Maria Moeder Gods Jan van Eijk — De stralenkrans of ster achter Maria Moeder Gods

De maansikkel is 1 van de attributen van Maria, Moeder Gods.

Deze sikkel is overgenomen uit de klassieke oudheid, waar de maan vaak de moedergodin symboliseert en de maancyclus de verschillende levensfasen. Selene, Luna, Artemis en Diana hebben als maangodin allen een maansikkel van de nieuwe maan als hoofdtooi of attribuut.

In het Boek der Openbaringen (de Apocalyps) beschrijft de apostel Johannes een ‘apocalyptische vrouw op een maan(sikkel): “En er verscheen een groot teken aan de hemel: een vrouw, bekleed met de zon, de maan onder haar voeten en op haar hoofd een kroon van 12 sterren” (Joh. Openb. 12.1). ..Dit is een van de bronnen om de Madonna op een maansikkel te plaatsen, inclusief kroon met twaalf sterren en Jezus, verpersoonlijking van de zon.” https://www.museabrugge.be/collecties/kunst-werk/21-maria-op-de-maansikkel

Daarbij werd deze vrouw in de middeleeuwen uit de context van de Apocalyps gehaald en als voorstelling van de Maagd Maria gezien. De maan is dan symbool voor de wisselvalligheid van het leven, die door haar hemelvaart overwonnen wordt. Vaak staat ook een slang onderaan weergegeven, echter niet in het werk van van Eijk. Als moeder van Christus heeft zij dit kwaad overwonnen en bevindt zij zich als koningin in het paradijs.

Hoewel het vrijwel zeker lijkt dat het om zonnestralen gaat, kan ik twee ‘stralen’ moeilijk plaatsen:

De straal linksonder, die afkomstig lijkt uit de mantel van Maria
Onder de rode punt lijkt een figuur te zijn weergegeven dat aanvankelijk de arm lijkt. Maar wat is vervolgens de lijnen tussen de hand en hoofd van Jezus, die aan de andere kant lijken te worden doorgezet in de vorm van een straal?

Mogelijk stellen de “stralen” niet (alleen) van de zon, maar (ook) een ster voor, hoewel het echter gebruikelijk lijkt dat in de combinatie 12 sterren en de maansikkel ook het licht/de zon voorkomt. De kapel was van de orde der Karmelieten. Onze Lieve Vrouw van de Berg Karmel is de patrones van de zeelieden. Daarom heeft van Eijk misschien Maria als “Sterre der Zee” verwerkt

Groen, rechtsonder

Het groen is voor mij momenteel nog niet helder. Soms wordt een palmtak/olijftak weergegeven waar het groen op zou kunnen slaan.

Bij “Maria Koningin van de Vrede” is het Maria die een olijftak vasthoudt. Maria, Koningin van de Vrede wordt juist vaak in tijden van oorlog en onzekerheid aangeroepen. “Veel katholieken baden tijdens de Tweede Wereldoorlog tot de Koningin van de Vrede (Heilige maagd Maria) om gezin en huis te sparen voor het oorlogsgeweld. Vooral tijdens en na de Tweede Wereldoorlog trof men deze tegels steeds vaker aan. Na de bevrijding werd als dank zo’n tegel in de voorgevel, meestal naast de voordeur, aangebracht.“ (Kunst in Breda) Mogelijk heeft van Eijk deze olijftak/palmtak juist daarom willen invoegen?

Aan de andere wordt Jezus regelmatig afgebeeld met een groen tuniek, waarvan ik tot nu toe nog niet de betekenis ervan heb kunnen achterhalen. Is het dan toch Jezus met groene tuniek en een witte mantel? De dikke, zwarte lijn lijkt dan de schaduwkant van het lichaam van Jezus te zijn. Maar dan lijkt het lichaam van Jezus zonder handen zijn en dat is dan weer niet logisch.

Geel

Het geel bovenaan lijkt verklaarbaar: deze lijkt om het hoofd van Maria en zou of een kroon en/of een stralenkrans bedoeld te zijn. Daarnaast lijkt er een stralenkrans rond de hand van Jezus(?) te zijn. Waarom Maria 2 gele wangen heeft kan ik niet achterhalen, noch wat de gele omlijsting betekent.

Drie cirkels in mozaïek Maria Moeder Gods van Jan van Eyk — Drie cirkels

Wat echter mogelijk is, is dat de 3 gele cirkels de functie hebben om aan te geven dat Maria voor-, tijdens- en na de geboorte van Jezus maagd was. Het symbool hiervoor lijkt echter normaliter 3 sterren of een mantel vol sterren te zijn; mogelijk heeft van Eijk deze sterren geabstraheerd?

Wit/Grijs

Een groot deel van het werk is wit/grijs ingevuld. Betreft dit slechts invulling of zit hier een diepere betekenis achter? En nogmaals: wat is de betekenis van het blauw, bijvoorbeeld: als dit de mantel is, waarom is de mantel dan niet geheel ingekleurd?

Welke Maria: Moeder Gods, geen Onze Lieve Vrouwe van de Berg Karmel?

Wat mij opvalt is dat er op deze prominente plek- de ingang- gekozen is voor een “Moeder Gods” en niet voor “Onze Lieve Vrouw van de Berg Karmel”.

De orde van de Karmelieten kent juist haar oorsprong doordat kluizenaars zich gingen vestigen op de berg Karmel, onder bescherming van de Heilige Maagd. Wikipedia: “Onze Lieve Vrouw van de Berg Karmel is de patrones van de zeelieden. Zij is de veilige haven, waarin wij onze toevlucht moeten nemen te midden van alle stormen van het leven.” Maria wordt daarbij afgebeeld met een bruine tuniek en een witte mantel (en eventueel op een wolk in plaats van een maansikkel).

Het lijkt opvallend dat de orde der Karmelieten op hun eigen site een -in ieder geval op het eerste gezicht- orthodox icoon plaatsen: https://www.karmel.nl/maria-onze-lieve-vrouw-van-de-berg-karmel/. Bovendien: ook in de Leenderkapel of Kapel van Onze-Lieve-Vrouw van de Berg Karmel, in de gemeente Landgraaf, staat een beeld van Maria Moeder Gods.

Mogelijk mogen deze uitingen van Maria toch door elkaar gebruikt worden of verwijzen ze naar hetzelfde; echter: hun feestdagen wijken bijvoorbeeld af van elkaar.

Inspiratie uit het oosten

Our Lady of Kazan in Makaryev Monastery (17th century, photograph by Sergey Prokudin-Gorsky), wikipedia

Our Lady of Kazan (1850s reproduction), Wikipedia

Het mozaïek van van Eijk lijkt geïnspireerd te zijn op oosterse iconen. Ook de vorm van een mozaïek komt -meen ik- vaker voor in de oosterse dan in de westerse kerk.

Moeder Gods van Kazan

Een van de belangrijkste inspiraties lijkt die van de Moeder Gods van Kazan te zijn, een van de belangrijkste iconen uit de Russisch Orthodoxe kerk. Opvallend aan dit icoon is dat Maria vanaf haar schouders is afgebeeld in plaats vanaf haar middel. Dit komt overeen met het werk van van Eijk.

Daarbij kijkt Maria in het origineel niet naar Jezus, maar naar de toeschouwer, evenals bij van Eijk. In de -vele- gevonden kopieën wisselen de al-dan-niet naar Jezus kijkende Maria’s elkaar af.

Daarbij lijkt een van de kenmerken te zijn dat haar hoofd schuin staat, gericht naar Jezus. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld dat van Smolensk (zie hieronder).

Ook de plaats van Jezus, staand/opgericht, komt met het werk van van Eijk overeen; deze positie lijkt echter niet alleen specifiek voor dat van Kazan te zijn. Ook is Jezus niet afgebeeld als baby, maar ook daarin is Kazan niet uniek.

In ieder geval bij Kazan versies lijk ik wel Jezus met een blauw en tuniek en witte mantel tegen te komen. Een voorbeeld is: https://orthochristian.com/125205.html

Version of the Theotokos of Smolensk by Dionisius (c. 1500), Wikipedia

(Bron: Wikipedia https://nl.wikipedia.org/wiki/Onze-Lieve-Vrouw_van_Altijddurende_Bijstand)

Waar het werk in ieder geval afwijkt is de rode hand, die waarschijnlijk van Jezus is. In het icoon van Kazan maakt Jezus een zegenend gebaar.

Andere iconen als Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstand, de Onze-Lieve-Vrouw van Smolensk, een zogenaamde Hodegetria, en/of varianten daarop lijken andere inspiratiebronnen. Daarin is er nadrukkelijk sprake van een Maria die de bezoeker aankijkt in plaats van Jezus. In het geval van Smolensk kijkt ook Jezus de bezoeker aan. Daarmee krijgen deze schilderijen tevens iets verhevens en plechtigs.

Het is mij nog niet duidelijk of bij Smolensk de verwijzing van Maria “alleen” de verwijzing naar Jezus betekent of ook naar Zijn lijden.

Dat is in ieder geval wel het geval met de Altijddurende Bijstand, waarin door de handen vast te houden en de schuilende Jezus expliciet wordt gerefereerd naar de kruisiging.

Bij van Eijk is er echter wel een verwijzing naar het lijden van Christus, maar de aankondiging door Maria ontbreekt. Bij Smolensk iconen houdt Jezus tevens een schriftrol vast, (waarschijnlijk) evenals bij van Eijk.

Ook bij de Smolensk Kopieën kom ik een versie van Jezus met blauwe tuniek en witte mantel tegen: https://nl.cultureoeuvre.com/10708247-as-the-and-nbsp-day-of-the-smolensk-icon-of-the-mother-of-god-is-celebrated .

(De afbeelding van Onze-Lieve Vrouwe van Altijddurende Bestand zal voor veel mensen bekend met het Rooms-Katholieke geloof zeer bekend zijn. Niet alleen in religieuze gebouwen, maar ook in veel huizen is/was een afbeelding te vinden. Deze afbeelding wordt tot de westerse kerk gerekend, maar wel geïnspireerd op de oosterse kerk).

Jan van Eyk

“Johannes Lodevicus Nicolaas (Jan) van Eijk (Helmond 18 april 1927 – ‘s-Hertogenbosch 24 januari 1988 (60)) was een beeldhouwer, graficus, pentekenaar, schilder en tekenaar. Zijn werk bestaat uit mozaïeken, wandschilderingen, altaar schilderingen en vrij schilderwerk.

Hij studeerde aan de Kunstacademie van ’s-Hertogenbosch. Vanaf 1948 werkte hij in een atelier. In 1954 verhuisde van Helmond naar Gerwen naar een houten vakantiehuisje, welk hij uitbreidde naar een zelfgebouwd atelier. In 1955 trouwde hij met Miny van Beek. In 1963 verhuisde het gezin naar Helmond. In 1967 verhuisden ze naar Heeswijk. In 1988 is hij overleden.

Opvallend is dat er over de kunstenaar weinig op internet gepubliceerde werken te vinden zijn. Tot nu toe heb ik op 2 sites werken gevonden:

Op de site van museum de Wieger in Deurne staan een aantal schilderijen uit de jaren 80.

Op de site van Abbe Museum staat een schilderij uit 1965: “Gezin”, niet in hun vaste collectie

Onder andere op Wikipedia staat dat hij beïnvloed werd door Constant Permeke (en Edgard Tytgat ). Opvallend is dat die invloed in bovenstaande schilderijen goed is te zien, terwijl het mozaïek een werk van een compleet andere maker lijkt.

Het meest uitgebreide overzicht heb ik gevonden bij: https://www.artindex.nl/lexicon/default.asp?id=6&num=0451900087086030541161277009850910506231

Bronnen

https://kos.nijmegen.nl/overzicht-kunstwerken/